Aneks:Język polski - wymowa - głoski

(Przekierowano z Aneks:AS)

Poniższy artykuł opisuje klasyfikację głosek języka polskiego według książki Danuty Ostaszewskiej i Jolanty Tambor „Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego”, wyd. II, PWN 2009.

Rejestr głosek używanych w polszczyźnie

Jeśli znaki wymowy nie wyświetlają się odpowiednio lub w ogóle, to należy pobrać odpowiedni font, np. stąd.

IPA oznacza zapis w międzynarodowym alfabecie fonetycznym. AS to zapis w slawistycznym alfabecie fonetycznym. Alfabet slawistyczny, będący sposobem zapisu wymowy języków słowiańskich, jest bardziej zbliżony do zapisu ortograficznego i bywa bardziej jednoznaczny – IPA stosuje ligatury, w wyniku czego łatwo można pomylić np. sekwencje d-rz oraz t-rz z głoskami dż oraz cz, co ma znaczenie choćby w polszczyźnie (czy /ʧɨ/ vs trzy /tʃɨ/). Także w IPA można zapisać to w sposób jednoznaczny dodając łącznik, co zmieni zapis wymowy czy na /ʧ̑ɨ/. Taki łącznik jest jednak często pomijany np. w zapisie IPA języka angielskiego.

Uwaga: w poniższych przykładach założono, zgodnie z podręcznikiem Ostaszewskiej i Tambor, iż każda spółgłoska środkowojęzykowa zmiękcza spółgłoskę poprzedzającą, choć przykłady nie są skopiowane z podręcznika. W niektórych starszych opracowaniach jedynie samogłoska [i ] i spółgłoska [į̯] oraz ich odmiany nosowe i o podwyższonej artykulacji zmiękczały głoskę poprzednią. Inni autorzy mogą podawać inną liczbę głosek.

Wymowa poszczególnych osób może się różnić od podanej. Dla jednoznacznego odróżnienia danego słowa od innych wystarcza z definicji zachowanie fonemu. Podany podział na fonemy jest też tylko jednym z możliwych, różni autorzy mają na ten temat różne poglądy.

Głoska Fonem Przykład
IPA AS AS Zapis ortograficzny IPA AS
Samogłoski
[a] [a] /a/ czytać [ˈʧ̑ɨtaʨ̑] [čytać]
[ä] [ä] /a/ przyjaciel [pʃɨˈjäʨ̑ɛl] [pšyi ̯äćel]
[ã] [ã] /a/ zamek [ˈzãmɛk] [zãmek]
[ä̃] [ä̃] /a/ niania [ˈɲä̃ɲa] ä̃ńa]
[ɛ] [e] /e/ przeczytać [pʃɛˈʧ̑ɨtaʨ̑] [pšečytać]
[ɛ̇] [ė] /e/ jeść [jɛ̇ɕʨ̑] [i ̯ėść]
[ɛ̃] [ẽ] /e/ tęsknota [tɛ̃w̃sˈknɔta] [tẽũ̯sknota]
[ɛ̇̃] [ė̃] /e/ kwiecień [ˈkfʲjɛ̇ʨ̑ɛ̇̃ɲ] [kfʹi ̯ėćė̃ń]
[ɔ] [o] /o/ most [mɔst] [most]
[ɔ̇] [ȯ] /o/ ciocia [ˈʨ̑ɔ̇ʨ̑a] [ćȯća]
[ɔ̃] [õ] /o/ książka [ˈcɕɔ̃w̃ʃka] [ḱśõũ̯ška]
[ɔ̇̃] [o̊̃] /o/ wynająć [vɨ̃ˈnajɔ̇̃ɲʨ̑] [vỹnai ̯o̊̃ńć]
[i] [i] /i/ żołwica [ʒɔwˈvʲiʦ̑a] [žou̯vʹica]
[ĩ] [ĩ] /i/ zima [ˈʑĩma] [źĩma]
[u] [u] /u/ król [krul] [krul]
[ü] [ü] /u/ judzić [ˈjüʥ̑iʨ̑] [i ̯üʒ́ić]
[ũ] [ũ] /u/ umierać [ũˈmʲjɛraʨ̑] [ũmʹi ̯erać]
[ü̃] [ü̃] /u/ dziunia [ˈʥ̑ü̃ɲa] [ʒ́ü̃ńa]
[ɨ] [y] /y/ życie [ˈʒɨʨ̑ɛ] [žyće]
[ɨ̃] [ỹ] /y/ dziewczyna [ʥ̑ɛfˈʧ̑ɨ̃na] [ʒ́efčỹna]
Spółgłoski zwarte
[b] [b] /b/ baza [ˈbaza] [baza]
[p] [p] /p/ państwo [ˈpãj̃stfɔ] [pãĩ ̯stfo]
[bʲ] [bʹ] /b/ ibis [ˈibʲis] [ibʹis]
[pʲ] [pʹ] /p/ piesek [ˈpʲjɛsɛk] [pʹi ̯esek]
[d] [d] /d/ woda [ˈvɔda] [voda]
[t] [t] /t/ miasto [ˈmʲjastɔ] [mʹi ̯asto]
[dʲ] [dʹ] /d/ dinozaur [dʲĩˈnɔzawr] [dʹĩnozau̯r]
[tʲ] [tʹ] /t/ bastion [ˈbastʲjɔ̃n] [bastʹi ̯õn]
[ḍ] [ḍ] /d/ drzewo [ˈḍʒɛvɔ] [ḍževo]
[ṭ] [ṭ] /t/ strzelec [ˈsṭʃɛlɛʦ̑] [sṭšelec]
[ɟ] [ǵ] /ǵ/ gips [ɟips] [ǵips]
[c] [ḱ] /ḱ/ kitel [ˈcitɛl] [ḱitel]
[ɡ] [g] /g/ grudzień [ˈɡruʥ̑ɛ̇̃ɲ] [gruʒ́ė̃ń]
[k] [k] /k/ szkoła [ˈʃkɔwa] [škou̯a]
Spółgłoski zwarto-szczelinowe
[ʣ̑] [ʒ] /ʒ/ rodzajnik [rɔˈʣ̑ajɲik] [roʒai ̯ńik]
[ʦ̑] [c] /c/ dziecko [ˈʥ̑ɛʦ̑kɔ] [ʒ́ecko]
[ʣ̑ʲ] [ʒʹ] /ʒ/ jedz inaczej (w wymowie krakowsko-poznańskiej) [jɛʣ̑ʲ ĩˈnaʧ̑ɛj] [i ̯eʒʹ ĩnačei ̯]
[ʦ̑ʲ] [cʹ] /c/ racja [ˈraʦ̑ʲja] [racʹi ̯a]
[ʤ̑] [ǯ] /ǯ/ liczba [ˈlʲiʤ̑ba] [lʹiǯba]
[ʧ̑] [č] /č/ czekolada [ˌʧ̑ɛkɔˈlada] [čekolada]
[ʤ̑ʲ] [ǯʹ] /ǯ/ dżin [ʤ̑ʲĩn] [ǯʹĩn]
[ʧ̑ʲ] [čʹ] /č/ sporadycznie [ˌspɔraˈdɨʧ̑ʲɲɛ] [sporadyčʹńe]
[ʥ̑] [ʒ́] /ʒ́/ niedziela [ɲɛ̇ˈʥ̑ɛla] [ńėʒ́ela]
[ʨ̑] [ć] /ć/ teściowa [tɛɕˈʨ̑ɔva] [teśćova]
Spółgłoski szczelinowe
[v] [v] /v/ woda [ˈvɔda] [voda]
[f] [f] /f/ pocztówka [pɔʧ̑ˈtufka] [počtufka]
[vʲ] [vʹ] /v/ słownik [ˈswɔvʲɲik] [su̯ovʹńik]
[fʲ] [fʹ] /f/ delfin [ˈdɛlfʲĩn] [delfʹĩn]
[z] [z] /z/ zupa [ˈzupa] [zupa]
[s] [s] /s/ słowo [ˈswɔvɔ] [su̯ovo]
[zʲ] [zʹ] /z/ wizja [ˈvʲizʲja] [vʹizʹi ̯a]
[sʲ] [sʹ] /s/ pasja [ˈpasʲja] [pasʹi ̯a]
[ʒ] [ž] /ž/ marzec [ˈmaʒɛʦ̑] [mažec]
[ʃ] [š] /š/ szafa [ˈʃafa] [šafa]
[ʒʲ] [žʹ] /ž/ żigolak [ʒʲiˈɡɔlak] [žʹigolak]
[ʃʲ] [šʹ] /š/ Sziwa [ˈʃʲiva] [šʹiva]
[ʑ] [ź] /ź/ źrebak [ˈʑrɛbak] [źrebak]
[ɕ] [ś] /ś/ teść [tɛɕʨ̑] [teść]
[γ] [γ] /χ/ klechda [ˈklɛγda] [kleγda]
[x] [χ] /χ/ ucho [ˈuxɔ] [uχo]
[γʲ] [γʹ] /χ/
[xʲ] [χʹ] /χ/ historia [xʲiˈstɔrʲja] [χʹistorʹi ̯a]
Spółgłoski nosowe
[m] [m] /m/ mur [mur] [mur]
[m̥] [m̦] /m/ rytm [rɨtm̥] [rytm̦]
[mʲ] [mʹ] /m/ miesiąc [ˈmʲjɛ̇ɕɔ̃nʦ̑] [mʹi ̯ėśõnc]
[m̥ʲ] [m̦ʹ] /m/ dokarmcie [dɔˈkarm̥ʲʨ̑ɛ] [dokarm̦ʹće]
[n] [n] /n/ nadzieja [naˈʥ̑ɛ̇ja] [naʒ́ėi ̯a]
[n̥] [n̦] /n/ blizn [blʲisn̥] [blʹisn]
[nʲ] [nʹ] /n/ pan Janek [pãnʲ ˈjãnɛk] [pãnʹ i ̯ãnek]
[n͇] [ṇ] /n/ mączka [ˈmɔ̃n͇ʧ̑ka] [mõṇčka]
[ṇ̥] [ṇ̩] /n/ garnczka [ˈɡarṇ̥ʧ̑ka] [garṇ̩čka]
[ɲ] [ń] /ń/ trącić [ˈtrɔ̃ɲʨ̑iʨ̑] [trõńćić]
[ɲ̊] [ń̦] /ń/ powaśńmy [pɔˈvaɕɲ̊mɨ] [povaśń̦my]
[ŋ] [ŋ] /ũ̯/ tango [ˈtãŋɡɔ] [tãŋgo]
[ŋʲ] [ŋʹ] /ũ̯/ banki [ˈbãŋʲci] [bãŋʹḱi]
[ŋ̩] [ŋ̩] /ũ̯/ czosnkowy [ʧ̑ɔsŋ̩ˈkɔvɨ] [čosŋ̩kovy]
[ŋ̩ʲ] [ŋ̩ʹ] /ũ̯/ piosnki [pʲjɔˈsŋ̩ʲci] [pʹi ̯osŋ̩ʹḱi]
Spółgłoski drżące
[r] [r] /r/ ród [rut] [rut]
[r̥] [r̦] /r/ rtęć [r̥tɛ̃ɲʨ̑] [r̦tẽńć]
[rʲ] [rʹ] /r/ październik [paʑˈʥ̑ɛrʲɲik] [paźʒ́erʹńik]
[r̥ʲ] [r̦ʹ] /r/ kontrświadczenie [ˌkɔ̃ntr̥ʲɕfʲjaṭˈʧ̑ɛ̃ɲɛ] [kõntr̦ʹśfʹi ̯aṭčẽńe]
Spółgłoski boczne
[l] [l] /l/ mleko [ˈmlɛkɔ] [mleko]
[l̥] [l̦] /l/ myślmy [ˈmɨɕl̥mɨ] [myśl̦my]
[lʲ] [lʹ] /l/ lipiec [ˈlʲipʲjɛʦ̑] [lʹipʹi ̯ec]
[l̥ʲ] [l̦ʹ] /l/ rzemieślniczy [ˌʒɛ̃mʲjɛ̇ɕl̥ʲˈɲiʧ̑ɨ] [žẽmʹi ̯ėśl̦ʹńičy]
Spółgłoski półsamogłoskowe ustne
[j] [i ̯] /i ̯/ czerwiec [ˈʧ̑ɛrvʲjɛʦ̑] [červʹi ̯ec]
[w] [u̯] /u̯/ miłość [ˈmʲiwɔɕʨ̑] [mʹiu̯ość]
[w̥] [u̯̦] /u̯/ jabłko [ˈjapw̥kɔ] [i ̯apu̯̦ko]
[wʲ] [u̯ʹ] /u̯/ dopełniacz [dɔˈpɛwʲɲaʧ̑] [dopeu̯ʹńač]
Spółgłoski półsamogłoskowe nosowe
[j̃] [ĩ ̯] /ń/ gregoriański [ˌɡrɛɡɔrʲˈjä̃j̃sʲci] [gregorʹi ̯ä̃ĩ ̯sʹḱi]
[w̃] [ũ̯] /ũ̯/ trans [trãw̃s] [trãũ̯s]

Klasyfikacja

Zastosowany został zapis alfabetem slawistycznym.

Samogłoski

 
Rzeczywista pozycja polskich samogłosek zgodnie z badaniami rentgenograficznymi.

Fonemy samogłoskowe można rozróżnić opierając się na tzw. prostokącie Bella i Sweeta, zmodyfikowanym przez Benniego:

otwarcie stopnie głębokości języka w jamie ustnej
przód tył
1 2 3 4 5
wysokie (samogłoski przymknięte) /i/ /y/ /u/
średnie /e/ /o/
niskie (samogłoski otwarte) /a/

Nazalizacja i podwyższona artykulacja

  Zobacz listy haseł w kategoriach: nazalizacja, podwyższona artykulacja.

Każda z samogłosek może być znazalizowana przed spółgłoskami nosowymi. Każda z samogłosek oprócz /i/, /y/ występuje też w wersji z podwyższoną artykulacją pomiędzy spółgłoskami miękkimi. Rozdziela to wymienione wyżej fonemy na 20 samogłosek:

[i] [y] [e] [a] [o] [u]
o podwyższonej artykulacji [ė] [ä] [ȯ] [ü]
znazalizowana [ĩ] [ỹ] [ẽ] [ã] [õ] [ũ]
znazalizowana o podwyższonej artykulacji [ė̃] [ä̃] [o̊̃] [ü̃]

Podwyższona artykulacja nie ma praktycznie znaczenia dla użytkowników języka, dla większości z nich różnica jest niezauważalna. W podręczniku Ostaszewskiej i Tambor podwyższona artykulacja jest wszędzie konsekwentnie uwzględniana, jednak w ćwiczeniach prof. Tambor do tego podręcznika jest ona równie konsekwentnie pomijana...

Samogłoski pochylone

W dawnej polszczyźnie istniały jeszcze samogłoski pochylone, odmiany /a/, /e/ oraz /o/. Dziś występują w niektórych gwarach, ponadto é, czytane po literze i w sposób zbliżony do i a po pozostałych literach w sposób podobny do y, wciąż jeszcze jest drukowane w niektórych starych wierszach dla zachowania rymu:

Niemniej – bo znaną rzeczą, lub znaną nabłędniéj,
Bywa Słowo – Nałóg je codzienny podrzędni
(...)
Gdzie ten słuchacz? czytelnik gdzie? do tyla względny,
By się nie dał uwikłać w tok wiedzy podrzędnéj

(Cyprian Kamil Norwid, Rzecz o wolności słowa).

Spółgłoski

Głoski wargowe przedniojęzykowe środkowojęzykowe
czyli miękkie
tylno-
językowe
dwuwargowe wargowo-zębowe zębowe dziąsłowe pre-
palatalne
post-
palatalne
twar. zmięk. twar. zmięk. twar. zmięk. twar. zmięk. twar. zmięk.
dźw bez dźw bez dźw bez dźw bez dźw bez dźw bez dźw bez dźw bez dźw bez dźw bez dźw bez dźw bez
Spół-
głoski
właś-
ciwe
zwarte [b] [p] [bʹ] [pʹ] [d] [t] [dʹ] [tʹ] [ḍ] [ṭ] [ǵ] [ḱ] [g] [k]
zwarto-
szczelinowe
[ʒ] [c] [ʒʹ] [cʹ] [ǯ] [č] [ǯʹ] [čʹ] [ʒ́] [ć]
szczelinowe [v] [f] [vʹ] [fʹ] [z] [s] [zʹ] [sʹ] [ž] [š] [žʹ] [šʹ] [ź] [ś] [γ] [χ] [γʹ] [χʹ]
Spół
głoski
pół-
otwarte
nosowe [m] [m̦] [mʹ] [m̦ʹ] [n] [n̦] [nʹ] [ṇ] [ṇ̩] [ń] [ń̦] [ŋ] [ŋ̩] [ŋʹ] [ŋ̩ʹ]
drżące [r] [r̦] [rʹ] [r̦ʹ]
boczne [l] [l̦] [lʹ] [l̦ʹ]
półsamo-
głoskowe
ustne
[i ̯] [u̯] [u̯̦] [u̯ʹ]
półsamo-
głoskowe
nosowe
[ĩ ̯] [ũ̯]

Uwaga: Spółgłoski zmiękczone to co innego niż miękkie – spółgłoski miękkie to inaczej środkowojęzykowe.