Aneks:Język polski - zaimki: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja nieprzejrzana] | [wersja nieprzejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
Usuwa całą zawartość strony |
Wycofanie wersji 579787 utworzonej przez 83.27.191.113 (dyskusja) |
||
Linia 1:
<small> [[Aneks:Spis treści aneksu|Spis treści aneksu]] | [[Język polski]] | [[Indeks:Hasła w języku polskim]]</small>
[[zaimek|Zaimki]] (łac. ''[[pronom]]en'') służą do zastępowania innych części mowy, dzięki czemu unika się nieprzyjemnych powtórzeń wyrazów oraz skraca wypowiedź, bez utraty jej treści. Użycie zaimka ma sens jedynie wtedy, gdy wiadomo, jaki wyraz zastępuje użyty zaimek.
Choć słowo "zaimki" sugeruje, że służą one tylko do zastępowania rzeczowników ("imion"), zaimki zastępują również wiele innych części mowy.
Rodzaj użytego zaimka i sposób jego odmiany zależą od zastępowanej części mowy.
==Zaimki osobowe==
Zaimkami osobowymi zastępuje się rzeczowniki. Zaimki osobowe -- podobnie jak rzeczowniki -- ulegają deklinacji:
{| class="wikitable" style="text-align:center;" border
! rowspan="3" | Przypadek
! colspan="5" | Liczba pojedyncza
! colspan="4" | Liczba mnoga
|-
! rowspan="2" | 1. os.
! rowspan="2" | 2. os.
! colspan="3" | 3 os.
! rowspan="2" | 1. os.
! rowspan="2" | 2. os.
! colspan="2" | 3 os.
|-
! m
! f
! n
! m
! nm
|-
! ''[[mianownik|M]]'', ''[[wołacz|W]]''
| width="10%" | [[ja]]
| width="10%" | [[ty]]
| width="10%" | [[on]]
| width="10%" | [[ona]]
| width="10%" | [[ono]]
| width="10%" | [[my]]
| width="10%" | [[wy]]
| width="10%" | [[oni]]
| width="10%" | [[one]]
|-
! ''[[dopełniacz|D]]''
| mnie
| ciebie/cię
| jego/go/niego/-ń
| jej/niej
| jego/go/niego/-ń
| nas
| was
| colspan="2" | ich/nich
|-
! ''[[celownik|C]]''
| mnie/mi
| tobie/ci
| jemu/mu/niemu
| jej/niej
| jemu/mu/niemu
| nam
| wam
| colspan="2" | im/nim
|-
! ''[[biernik|B]]''
| mnie
| ciebie/cię
| jego/go/niego/-ń
| ją/nią
| je/nie
| nas
| was
| ich
| je/nie
|-
! ''[[narzędnik|N]]''
| mną
| tobą
| nim
| nią
| nim
| nami
| wami
| colspan="2" | nimi
|-
! ''[[miejscownik|Ms]]''
| mnie
| tobie
| nim
| niej
| nim
| nas
| was
| colspan="2" | nich
|}
Formy: mi, cię, ci, go to tzw. formy enklityczne (krótkie), które tworzą zestrój akcentowy (mają wspólny akcent) z wyrazem, z którym się łączą. Mogą one wystąpić tylko w pozycji nieakcentowanej w zdaniu (dlatego nie używamy ich ani na początku, ani na końcu zdania). Formy niego, niemu, niej w odróżnieniu od form jego, jemu, niej występują tylko po przyimkach, np. Na niego patrzę. ale: Jego widzę. Forma -ń to krótka forma poprzyimkowa - tylko rodzaju męskiego. Piszemy ją zawsze łącznie z przyimkiem, np. doń, zeń.
W języku polskim nie używa w funkcji podmiotu zaimków 1 i 2 osoby, chyba że chcemy wyraźnie podkreślić, że to te osoby wykonują wyrażoną w zdaniu czynność. W innym wypadku zaimek pomijamy, gdyż to samo znaczenie wyraża końcówka czasownika (orzeczenia zdania). Przykład:
:Napisał'''em''' książkę.
zamiast
:'''Ja''' napisał'''em''' książkę.
==Zaimki dzierżawcze==
Zaimki dzierżawcze (lub: dzierżawne) służą do zastąpienia wyrazu określającego posiadacza czegoś i odmieniają się jak przymiotniki. Analogicznie jak przymiotnik, zaimek zmienia się w zależności od rodzaju gramatycznego wyrazu, który następuje po nim.
1. osobie liczby pojedynczej odpowiada zaimek "[[mój]]", 2. - "[[twój]]", 3. - "[[jego]]" i "[[jej]]", 1. osobie liczby mnogiej - "[[nasz]]", 2. - "[[wasz]]", 3. - "[[ich]]". Dodatkowo, stosowany jest zaimek "[[swój]]", który zastępuje każdy z poprzednich zaimków, jeżeli przedmiot posiadania należy do podmiotu. Zaimka "swój" nie używa się tylko wtedy, gdy w zdaniu akcent pada na określenie właściciela przedmiotu. Przykłady:
:To jest '''mój''' pies.
W tym zdaniu podmiotem jest słowo "to", stąd użyto zaimka "mój".
:(Ja) karmię '''swojego''' psa.
Tutaj podmiotem jest "ja", pies należy do podmiotu, stąd jedyną poprawną formą jest "swój".
:(Ja) karmię nie '''mojego''' psa, a '''twojego'''.
Tutaj mówiący chce podkreślić, do kogo należą psy i używa zaimków "mój" i "twój".
Zaimek "[[niczyj]]" mówi, że przedmiot nie ma właściciela, zaś "[[czyjś]]" -- że ma, ale jest on nieistotny lub nieznany.
Do pytania o właściciela służy [[#zaimki pytające i względne|zaimek pytajny]] "[[czyj]]".
===mój, twój, swój===
{| class="wikitable" style="text-align:center;" border
! rowspan="2" | Przypadek
! colspan="3" | Liczba pojedyncza
! colspan="2" | Liczba mnoga
|-
! m
! f
! n
! m
! nm
|-
! ''[[mianownik|M]]'', ''[[wołacz|W]]''
| width="17%" | [[mój]], [[twój]], [[swój]]
| width="17%" | moja/ma, twoja/twa, swoja/swa
| width="17%" | moje/me, twoje/twe, swoje/swe
| width="17%" | moi, twoi, swoi
| width="17%" | moje/me, twoje/twe, swoje/swe
|-
! ''[[dopełniacz|D]]''
| mojego/mego, twojego/twego, swojego/swego
| mojej/mej, twojej/twej, swojej/swej
| mojego/mego, twojego/twego, swojego/swego
| colspan="2" | moich/mych, twoich/twych, swoich/swych
|-
! ''[[celownik|C]]''
| mojemu/memu, twojemu/twemu, swojemu/swemu
| mojej/mej, twojej/twej, swojej/swej
| mojemu/memu, twojemu/twemu, swojemu/swemu
| colspan="2" | moim/mym, twoim/twym, swoim/swym
|-
! ''[[biernik|B]]'' <sup>1</sup>)
| mojego/mego, twojego/twego, swojego/swego
| moją/mą, twoją/twą, swoją/swą
| moje/me, twoje/twe, swoje/swe
| moich/mych, twoich/twych, swoich/swych
| moje/me, twoje/twe, swoje/swe
|-
! ''[[narzędnik|N]]''
| moim/mym, twoim/twym, swoim/swym
| moją/mą, twoją/twą, swoją/swą
| moim/mym, twoim/twym, swoim/swym
| colspan="2" | moimi/mymi, twoimi/twymi, swoimi/swymi
|-
! ''[[miejscownik|Ms]]''
| moim/mym, twoim/twym, swoim/swym
| mojej/mej, twojej/twej, swojej/swej
| moim/mym, twoim/twym, swoim/swym
| colspan="2" | moich/mych, twoich/twych, swoich/swych
|}
Krótsze formy (po ukośniku "/") stosuje się jedynie w języku poetyckim i normalnie nie powinny być użyte.
¹) uwaga: dla rzeczowników nieżywotnych w rodzaju męskim forma biernika przyjmuje postać taką samą jak mianownika (w tabeli odmiana dotyczy rzeczowników żywotnych, dla których B=D). Pozostałe rodzaje są bez zmian
===nasz, wasz===
{| class="wikitable" style="text-align:center;" border
! rowspan="2" | Przypadek
! colspan="3" | Liczba pojedyncza
! colspan="2" | Liczba mnoga
|-
! m
! f
! n
! m
! nm
|-
! ''[[mianownik|M]]'', ''[[wołacz|W]]''
| width="17%" | [[nasz]], [[wasz]]
| width="17%" | nasza, wasza
| width="17%" | nasze, wasze
| width="17%" | nasi, wasi
| width="17%" | nasze, wasze
|-
! ''[[dopełniacz|D]]''
| naszego, waszego
| naszej, waszej
| naszego, waszego
| colspan="2" | naszych, waszych
|-
! ''[[celownik|C]]''
| naszemu, waszemu
| naszej, waszej
| naszemu, waszemu
| colspan="2" | naszym, waszym
|-
! ''[[biernik|B]]'' <sup>1</sup>)
| naszego, waszego
| naszą, waszą
| nasze, wasze
| naszych, waszych
| nasze, wasze
|-
! ''[[narzędnik|N]]''
| naszym, waszym
| naszą, waszą
| naszym, waszym
| colspan="2" | naszymi, waszymi
|-
! ''[[miejscownik|Ms]]''
| naszym, waszym
| naszej, waszej
| naszym, waszym
| colspan="2" | naszych, waszych
|}
¹) uwaga: dla rzeczowników nieżywotnych w rodzaju męskim forma biernika przyjmuje postać taką samą jak mianownika (w tabeli odmiana dotyczy rzeczowników żywotnych, dla których B=D). Pozostałe rodzaje są bez zmian
===jego, jej, ich===
Te zaimki nie odmieniają się.
===czyj, czyjś, czyjkolwiek, niczyj===
{| class="wikitable" style="text-align:center;" border
! rowspan="2" | Przypadek
! colspan="3" | Liczba pojedyncza
! colspan="2" | Liczba mnoga
|-
! m
! f
! n
! m
! nm
|-
! ''[[mianownik|M]]'', ''[[wołacz|W]]''
| width="17%" | [[czyj]], [[niczyj]]
| width="17%" | czyja, niczyja
| width="17%" | czyje, niczyje
| width="17%" | czyi, niczyi
| width="17%" | czyje, niczyje
|-
! ''[[dopełniacz|D]]''
| czyjego, niczyjego
| czyjej, niczyjej
| czyjego, niczyjego
| colspan="2" | czyich, niczyich
|-
! ''[[celownik|C]]''
| czyjemu, niczyjemu
| czyjej, niczyjej
| czyjemu, niczyjemu
| colspan="2" | czyim, niczyim
|-
! ''[[biernik|B]]'' <sup>1</sup>)
| czyjego, niczyjego
| czyją, niczyją
| czyje, niczyje
| czyich, niczyich
| czyje, niczyje
|-
! ''[[narzędnik|N]]''
| czyim, niczyim
| czyją, niczyją
| czyim, niczyim
| colspan="2" | czyimi, niczyimi
|-
! ''[[miejscownik|Ms]]''
| czyim, niczyim
| czyjej, niczyjej
| czyim, niczyim
| colspan="2" | czyich, niczyich
|}
Zaimki "[[czyjś]]" i "[[czyjkolwiek]]" odmieniają się tak samo, jak "[[czyj]]" z tą różnicą, że zawsze na końcu należy dodać -ś (czyjś, czyjeś, czyjegoś, czyjemuś itd.) lub -kolwiek (czyjkolwiek, czyjemukolwiek itd.)
¹) uwaga: dla rzeczowników nieżywotnych w rodzaju męskim forma biernika przyjmuje postać taką samą jak mianownika (w tabeli odmiana dotyczy rzeczowników żywotnych, dla których B=D). Pozostałe rodzaje są bez zmian
==Zaimki zwrotne==
Zaimki zwrotne w połączeniu z czasownikami służą do wyrażenia, że podmiot wykonał czynność na samym sobie. W języku polskim występują zaimki zwrotne: "[[się]]", "[[siebie]]", "[[sobie]]" oraz również zaliczany przez niektórych językoznawców zaimek zwrotno-dzierżawczy "[[swój]]" (omówiony w części [[#zaimki dzierżawcze|Zaimki dzierżawcze]]). Każdy z tych zaimków odpowiada [[#zaimki osobowe|zaimkom osobowym]], których nie należy używać, gdy podmiotem i dopełnieniem jest ta sama osoba lub rzecz.
Zobacz też: [[Aneks:Czasowniki w języku polskim|Omówienie czasowników w języku polskim]].
===się (siebie)===
{| class="wikitable" style="text-align:center;" border
! Przypadek
! rowspan="1" width="80%" |
|-
! ''[[mianownik|M]]''
| brak
|-
! ''[[dopełniacz|D]]''
| siebie/się
|-
! ''[[celownik|C]]''
| sobie
|-
! ''[[biernik|B]]''
| siebie/się
|-
! ''[[narzędnik|N]]''
| sobą
|-
! ''[[miejscownik|Ms]]''
| sobie
|}
Zaimek zwrotny "się" ("siebie", "sobie", "sobą", "sobie") łączy się z czasownikami przechodnimi. Długa forma "siebie" jest używana, gdy na zaimek położony jest nacisk wypowiedzi; w pozostałych wypadkach używa się krótkiej formy "się".
Zaimek "się", gdy określa podmiot będący w liczbie mnogiej, może oznaczać, że każdy element podmiotu wykonał czynność sam i sam doświadczył jego skutków, lub że każdy z elementów wykonał czynność na każdym innym elemencie podmiotu. Jeżeli zachodzi potrzeba rozróżnienia tych dwóch wypadków, należy uzupełnić wypowiedź o słowa "[[sam]]ego", "samych" w pierwszym przypadku, lub "nawzajem", "jeden drugiego" w drugim. Z reguły należy również ewentualnie zmienić "się" na "siebie". Porównajmy przykłady:
:Zosia i Kasia myją się/siebie.
Z tego zdania może wynikać:
# Zosia myje Zosię i Kasia myje Kasię;
# Zosia myje Kasię, a Kasia myje Zosię.
W pierwszym przypadku, zdanie można poprawić:
:Zosia i Kasia myją siebie same.
A w drugim:
:Zosia i Kasia myją siebie nawzajem (jedna drugą).
Niektóre czasowniki występują tylko ze słówkiem "się" (są to tzw. czasowniki zwrotne). Nie jest to jednak zaimek zwrotny, tylko homonimiczna (równokształtna) z nim cząstka czasownika. Przykłady czasowników zwrotnych:
:[[bać się]], [[troszczyć się]], [[kłócić się]]
Z takimi czasownikami po położeniu nacisku nie zastępuje się "się" przez "siebie", a dodaje na końcu zaimek "siebie" lub konstrukcję "siebie samego/samych/nawzajem":
:bać się siebie (samego/nawzajem), troszczyć się o siebie (samego/nawzajem)
Znaczenie niektórych czasowników może być zupełnie inne, gdy są użyte z zaimkiem. Przykłady:
:[[stawać się]]
Zaimek "się" służy również do tworzenia form bezosobowych, łączy się z czasownikiem w 3. osobie liczby pojedynczej, rodzaju nijaki. Takie zdanie można przekształcić przez użycie wyrazów: "należy", "można":
:W tej firmie przychodzi '''się''' do pracy na 8 rano. → W tej firmie '''należy''' przychodzić do pracy na 8 rano.
===sobie===
Zaimek "[[sobie]]" odpowiada zaimkom "się" i "siebie" z tym, że łączy się z czasownikami rządzącymi celownikiem i miejscownikiem. Stosuje się analogiczne konstrukcje z wyrazami "[[sam]]ym", "[[nawzajem]]" itd. Przykłady:
:Kupiłem sobie pomarańcze.
:Asia i Basia kupiły sobie pomarańcze.
lub:
:Asia i Basia kupiły pomarańcze sobie samym. (Asia kupiła dla siebie i Basia dla siebie)
:Asia i Basia kupiły pomarańcze sobie nawzajem. (Asia kupiła Basi, a Basia - Asi)
W dwóch ostatnich zdaniach bardziej poprawne jest umieszczenie dopełnienia bliższego (części w bierniku) przed dopełnieniem dalszym (części w celowniku). W pierwszych dwóch przykładach lepiej jest postąpić odwrotnie.
==Zaimki określone (wskazujące)==
Zaimki określone (lub inaczej: wskazujące) odnoszą się do znanych już z kontekstu pojęć lub ich cech.
===ten, ta, to, ci, te; tamten, tamta, tamto, tamci, tamte; ów, owa, owo, owi, owe===
Zaimki "[[ten]]", "[[ta]]", "[[to]]", "[[ci]]" oraz "[[te]]", pełniące funkcje przymiotników, są używane do określenia samego przedmiotu (lub osoby), kiedy chce się wyróżnić jeden z nich z pewnego zbioru przedmiotów, lub położyć większy nacisk niż przy używaniu samego [[#zaimki osobowe|zaimka osobowego]].
{| class="wikitable" style="text-align:center;" border
! rowspan="2" | Przypadek
! colspan="3" | Liczba pojedyncza
! colspan="2" | Liczba mnoga
|-
! m
! f
! n
! m
! nm
|-
! ''[[mianownik|M]]'', ''[[wołacz|W]]''
| width="17%" | [[ten]]
| width="17%" | [[ta]]
| width="17%" | [[to]]
| width="17%" | [[ci]]
| width="17%" | [[te]]
|-
! ''[[dopełniacz|D]]''
| tego
| tej
| tego
| colspan="2" | tych
|-
! ''[[celownik|C]]''
| temu
| tej
| temu
| colspan="2" | tym
|-
! ''[[biernik|B]]'' <sup>1</sup>)
| tego
| tę
| to
| tych
| te
|-
! ''[[narzędnik|N]]''
| tym
| tą
| tym
| colspan="2" | tymi
|-
! ''[[miejscownik|Ms]]''
| tym
| tej
| tym
| colspan="2" | tych
|}
Zaimki "[[tamten]]", "[[tamta]]", "[[tamto]]", "[[tamci]]" oraz "[[tamte]]" pełnią zbliżoną funkcję, ale służą do określania przedmiotów, osób lub pojęć znajdujących się w jakimś sensie dalej od mówiącego. Odmiana tych zaimków jest analogiczna, jak zaimków poprzednich: różnica polega na dodaniu do każdego z zaimków przedrostka "tam-" (''tamtego, tamci, tamtych'' itd.).
Zamiast zaimków takich jak "tamten" można użyć przestarzałej formy "[[ów]]". Odmianę tego zaimka zawiera tabela:
{| class="wikitable" style="text-align:center;" border
! rowspan="2" | Przypadek
! colspan="3" | Liczba pojedyncza
! colspan="2" | Liczba mnoga
|-
! m
! f
! n
! m
! nm
|-
! ''[[mianownik|M]]'', ''[[wołacz|W]]''
| width="17%" | [[ów]]
| width="17%" | [[owa]]
| width="17%" | [[owo]]
| width="17%" | [[owi]]
| width="17%" | [[owe]]
|-
! ''[[dopełniacz|D]]''
| owego
| owej
| owego
| colspan="2" | owych
|-
! ''[[celownik|C]]''
| owemu
| owej
| owemu
| colspan="2" | owym
|-
! ''[[biernik|B]]'' <sup>1</sup>)
| owego
| ową
| owo
| owych
| owe
|-
! ''[[narzędnik|N]]''
| owym
| ową
| owym
| colspan="2" | owymi
|-
! ''[[miejscownik|Ms]]''
| owym
| owej
| owym
| colspan="2" | owych
|}
¹) uwaga: dla rzeczowników nieżywotnych w rodzaju męskim forma biernika przyjmuje postać taką samą jak mianownika (w tabeli odmiana dotyczy rzeczowników żywotnych, dla których B=D). Pozostałe rodzaje są bez zmian
===taki, taka, takie, tacy, takie; tak===
Zaimki "[[taki]]", "[[taka]]", "[[takie]]", "[[tacy]]" oraz "[[takie]]", pełniące funkcje przymiotników, są używane do określenia cechy przedmiotu (lub osoby), która jest już znana z kontekstu. Nieodmienny zaimek "[[tak]]" pełni funkcje przysłówka.
{| class="wikitable" style="text-align:center;" border
! rowspan="2" | Przypadek
! colspan="3" | Liczba pojedyncza
! colspan="2" | Liczba mnoga
|-
! m
! f
! n
! m
! nm
|-
! ''[[mianownik|M]]'', ''[[wołacz|W]]''
| width="17%" | [[taki]]
| width="17%" | [[taka]]
| width="17%" | [[takie]]
| width="17%" | [[tacy]]
| width="17%" | [[takie]]
|-
! ''[[dopełniacz|D]]''
| takiego
| takiej
| takiego
| colspan="2" | takich
|-
! ''[[celownik|C]]''
| takiemu
| takiej
| takiemu
| colspan="2" | takim
|-
! ''[[biernik|B]]'' <sup>1</sup>)
| takiego
| taką
| takie
| takich
| takie
|-
! ''[[narzędnik|N]]''
| takim
| taką
| takim
| colspan="2" | takimi
|-
! ''[[miejscownik|Ms]]''
| takim
| takiej
| takim
| colspan="2" | takich
|}
¹) uwaga: dla rzeczowników nieżywotnych w rodzaju męskim forma biernika przyjmuje postać taką samą jak mianownika (w tabeli odmiana dotyczy rzeczowników żywotnych, dla których B=D). Pozostałe rodzaje są bez zmian
===tu, tam, stąd, stamtąd, tędy, wtedy===
Te zaimki, pełniące funkcje przysłówków, określają znane miejsce lub kierunek ("[[tu]]", "[[tam]]", "[[stąd]]", "[[stamtąd]]", "[[tędy]]") lub czas ("[[wtedy]]"). Wszystkie są nieodmienne.
==Zaimki pytające i względne==
Zaimki pytające, używane podczas pytań, służą do wskazania interesującej cechy, przedmiotu itd. Zaimki względne, identyczne z zaimkami pytającymi, używane są jako spójniki łączące zdania główne ze zdaniem podrzędnym i pełnią w zdaniu podrzędnym funkcję podmiotu. Zdanie podrzędne określa jeden z wyrazów (lub grupę wyrazów) użytą w zdaniu głównym.
===kto, co===
Zaimek "[[kto]]" służy do określenia osoby, która jest podmiotem w pytaniu, lub którą określa zdanie podrzędne. Zaimek "[[co]]" służy do analogicznego określenia rzeczy, zwierzęcia, stanu i pojęć abstrakcyjnych. Te zaimki względne zwykle są używane na określenie zaimków wskazujących ze zdania głównego.
Te zaimki odmieniają się wyłącznie przez przypadki (bez wołacza) i niezależnie od kontekstu narzucają następującym po nich czasownikom trzecią osobę liczby pojedynczej i rodzaj męski ("kto") lub nijaki ("co").
{| class="wikitable" style="text-align:center;" border
! Przypadek
! rowspan="2" width="40%" | [[kto]]
! rowspan="2" width="40%" | [[co]]
|-
! ''[[mianownik|M]]''
|-
! ''[[dopełniacz|D]]''
| kogo
| czego
|-
! ''[[celownik|C]]''
| komu
| czemu
|-
! ''[[biernik|B]]''
| kogo
| co
|-
! ''[[narzędnik|N]]''
| rowspan="2" | kim
| rowspan="2" | czym
|-
! ''[[miejscownik|Ms]]''
|}
Przykłady:
:'''Kto''' to zrobił? My.
Zaimek pytający, użyty w trzeciej osobie lp, mimo iż podmiotem w drugim zdaniu jest zaimek w 1 os. lm.
:Ten, '''kto''' to napisał, odpowie za to!
Zaimek względny został użyty z zaimkiem wskazującym ("ten"), nawet jeśli napisany tekst mógł być autorstwa kobiety.
:'''Kogo''' dziś nie ma? '''Czego''' się spodziewałeś? '''Komu''' się przyglądasz? '''Kogo''' widzicie? O '''czym''' napisałeś swój artykuł?
:Nie jestem pewny, '''kogo''' dziś nie ma. Chciałbym wiedzieć, o '''czym''' jest ten utwór. To, '''czego''' nie zrobisz dziś, możesz zrobić jutro.
Forma celownika zaimka "co" ("czemu") oraz zwrot "[[po]] co" również służą do zadawania pytań o przyczynę czynności i odpowiadają zwrotom "[[dlaczego]]", "[[w]] [[jaki]]m [[cel]]u", "[[z]] [[jaki]]ej [[przyczyna|przyczyny]]".
===który, która, które, którzy===
Zaimek "[[który]]" służy do zadania pytania lub do określenia w zdaniu podrzędnym elementu (osoby, rzeczy, zwierzęcia, pojęcia itd.) z pewnej grupy elementów. Odpowiedź na pytanie "który" może być również wyrażona za pomocą liczebnika porządkowego lub przymiotnika. W niektórych sytuacjach może być stosowany zamiennie z zaimkami "[[kto]]" i "[[co]]".
Dodatkowo, zaimek względny może być użyty w zdaniu podrzędnym, które rozwija treść ze zdania głównego.
Zaimek ten odmienia się przez przypadki, osoby i liczby.
{| class="wikitable" style="text-align:center;" border
! rowspan="2" | Przypadek
! colspan="3" | Liczba pojedyncza
! colspan="2" | Liczba mnoga
|-
! m
! f
! n
! m
! nm
|-
! ''[[mianownik|M]]'', ''[[wołacz|W]]''
| width="17%" | [[który]]
| width="17%" | która
| width="17%" | które
| width="17%" | którzy
| width="17%" | które
|-
! ''[[dopełniacz|D]]''
| którego
| której
| którego
| colspan="2" | których
|-
! ''[[celownik|C]]''
| któremu
| której
| któremu
| colspan="2" | którym
|-
! ''[[biernik|B]]'' <sup>1</sup>)
| którego
| którą
| które
| których
| które
|-
! ''[[narzędnik|N]]''
| którym
| którą
| którym
| colspan="2" | którymi
|-
! ''[[miejscownik|Ms]]''
| którym
| której
| którym
| colspan="2" | których
|}
¹) uwaga: dla rzeczowników nieżywotnych w rodzaju męskim forma biernika przyjmuje postać taką samą jak mianownika (w tabeli odmiana dotyczy rzeczowników żywotnych, dla których B=D). Pozostałe rodzaje są bez zmian
Przykłady:
:'''Która''' dziewczyna chciała z tobą zatańczyć? '''Które''' komputery są zepsute? '''Którymi''' drzwiami wszedłeś?
:Przyjechałem tym samym autobusem, '''którym''' jechałem wczoraj.
W tym zdaniu zaimek '''który''' jest użyty do stworzenia zdania podrzędnego, bezpośrednio określającego wyraz ("autobus") ze zdania głównego; do sprecyzowania, o który autobus chodzi.
: Nauczyciel postawił pałkę dziecku, '''które''' nic nie umiało.
Tutaj zaimek jest użyty do rozwinięcia określenia rzeczownika "dziecko" i nie służy do wyróżnienia jednego dziecka z pewnej grupy dzieci.
===jaki, jaka, jakie, jacy===
Zaimek "[[jaki]]" służy do zadania pytania lub do określenia w zdaniu podrzędnym cechę elementu (osoby, rzeczy, zwierzęcia, pojęcia itd.). Pytający oczekuje odpowiedzi wyrażonej przymiotnikiem lub wyrażeniem przymiotnikowym, ale w niektórych sytuacjach można użyć innych części mowy.
Zaimek ten odmienia się przez przypadki, osoby i liczby.
{| class="wikitable" style="text-align:center;" border
! rowspan="2" | Przypadek
! colspan="3" | Liczba pojedyncza
! colspan="2" | Liczba mnoga
|-
! m
! f
! n
! m
! nm
|-
! ''[[mianownik|M]]'', ''[[wołacz|W]]''
| width="17%" | [[jaki]]
| width="17%" | jaka
| width="17%" | jakie
| width="17%" | jacy
| width="17%" | jakie
|-
! ''[[dopełniacz|D]]''
| jakiego
| jakiej
| jakiego
| colspan="2" | jakich
|-
! ''[[celownik|C]]''
| jakiemu
| jakiej
| jakiemu
| colspan="2" | jakim
|-
! ''[[biernik|B]]'' <sup>1</sup>)
| jakiego
| jaką
| jakie
| jakich
| jakie
|-
! ''[[narzędnik|N]]''
| jakim
| jaką
| jakim
| colspan="2" | jakimi
|-
! ''[[miejscownik|Ms]]''
| jakim
| jakiej
| jakim
| colspan="2" | jakich
|}
¹) uwaga: dla rzeczowników nieżywotnych w rodzaju męskim forma biernika przyjmuje postać taką samą jak mianownika (w tabeli odmiana dotyczy rzeczowników żywotnych, dla których B=D). Pozostałe rodzaje są bez zmian
Przykłady:
:'''Jaka''' jest twoja bluzka? (Moja bluzka jest czerwona). Nie wiem, '''jakiego''' koloru jest jej bluzka.
:'''Jakim''' samochodem przyjechałeś? (czerwonym/szybkim/... ''ale również'' oplem/fiatem/...). Nie wiem, '''jaką''' on dostał ocenę (dostateczną/dobrą/wzorową/... ''ale również'' jedynkę/piątkę/...).
W mowie potocznej zaimek "jaki" może zastępować zaimek "[[który]]":
:Z '''jakim''' kolegą się dziś bawiłeś? (poprawna odpowiedź: z miłym/koleżeńskim/wysokim/blondynem/mańkutem/... ale potocznie można odpowiedzieć jak na zaimek "który": z Piotrkiem/Grześkiem/...)
===kiedy, gdzie, jak, którędy, skąd, dokąd, ile===
Te zaimki służą do określania czasu ("[[kiedy]]"), miejsca ("[[gdzie]]"), sposobu ("[[jak]]"), drogi ruchu ("[[którędy]]"), miejsca początku ruchu ("[[skąd]]"), miejsca celu ruchu ("[[dokąd]]"), liczności ("[[ile]]").
Odmiana zaimka "[[czyj]]" została podana w sekcji [[#czyj(ś), niczyj|Zaimki dzierżawcze]].
Wszystkie te zaimki są nieodmienne.
Przykłady:
:'''Kiedy''' była bitwa pod Grunwaldem? Nie pamiętam, '''kiedy''' to napisałem.
:'''Gdzie''' chcesz się ze mną spotkać? Właśnie sobie przypomniałem, '''gdzie''' to zostawiłem.
:'''Jak''' spałeś? Nie wiem, '''jak''' to się pisze.
:'''Którędy''' przyszliście? Zapomnieliśmy, '''którędy''' jechaliśmy.
:'''Skąd''' oni pochodzą? Nie mówcie, że nie wiecie, '''skąd''' oni są!
:'''Dokąd''' jedzie ten pociąg? Tylko maszynista wie, '''dokąd''' jedzie ten pociąg.
:'''Ile''' masz pieniędzy? Nie wiem, '''ile''' razy ci już to mówiłam!
:'''Czyje''' to jest? Nie wiem, '''czyj''' jest ten samochód.
==Zaimki nieokreślone==
Zaimki nieokreślone powstają z zaimków pytających i względnych i służą do wyrażenia pewnego, niesprecyzowanego pojęcia (osoby, rzeczy itd.), które dla mówiącego nie ma znaczenia.
Wszystkie te zaimki powstają poprzez dodanie przyrostka "-ś" niezależnie od osoby i przypadku, np.
:czyjś, czyjegoś, któraś, którymś, jakiegoś, gdzieś, skądś, ileś itd.
Dla zaimków "[[który]]", "[[jaki]]", "[[kto]]", "[[gdzie]]", "[[skąd]]", "[[dokąd]]", "[[jak]]", "[[kiedy]]" i "[[czyj]]" można utworzyć zaimek nieokreślony przez dodanie przyrostka "-kolwiek":
:czyjkolwiek, czyjegokolwiek, którakolwiek, którymkolwiek, jakiegokolwiek, gdziekolwiek, skądkolwiek, kiedykolwiek itd.
Tak utworzonym zaimkiem mówiący wyraża nie tylko obojętność co do dokładności miejsca, osoby, czasu, cechy itd., ale także podkreśla, że może być to dowolne miejsce, osoba itd.
==Zaimki upowszechniające==
Zaimki upowszechniające służą do wyrażenia powszechności jakiejś cechy, obiektów, osób, rzeczy itp.
===każdy, każda, każde; wszyscy, wszystkie===
Zaimek "[[każdy]]" określa jeden elementów ze zbioru osób, zwierząt, rzeczy i pojęć abstrakcyjnych zaznaczając, że dowolny inny element tego zbioru spełnia tę sama zależność.
Zaimek ten występuje tylko w liczbie pojedynczej. W przypadku konieczności użycia liczby mnogiej, należy użyć zaimka "[[wszyscy]]" lub "[[wszystkie]]", które zastępują jednocześnie całą grupę (zbiór) elementów.
{| class="wikitable" style="text-align:center;" border
! rowspan="2" | Przypadek
! colspan="3" | Liczba pojedyncza
! colspan="2" | Liczba mnoga
|-
! m
! f
! n
! m
! nm
|-
! ''[[mianownik|M]]'', ''[[wołacz|W]]''
| width="17%" | [[każdy]]
| width="17%" | każda
| width="17%" | każde
| width="17%" | wszyscy
| width="17%" | wszystkie
|-
! ''[[dopełniacz|D]]''
| każdego
| każdej
| każdego
| colspan="2" | wszystkich
|-
! ''[[celownik|C]]''
| każdemu
| każdej
| każdemu
| colspan="2" | wszystkim
|-
! ''[[biernik|B]]'' <sup>1</sup>)
| każdego
| każdą
| każde
| wszystkich
| wszystkie
|-
! ''[[narzędnik|N]]''
| każdym
| każdą
| każdym
| colspan="2" | wszystkimi
|-
! ''[[miejscownik|Ms]]''
| każdym
| każdej
| każdym
| colspan="2" | wszystkich
|}
¹) uwaga: dla rzeczowników nieżywotnych w rodzaju męskim forma biernika przyjmuje postać taką samą jak mianownika (w tabeli odmiana dotyczy rzeczowników żywotnych, dla których B=D). Pozostałe rodzaje są bez zmian
===wszystko===
Zaimek "[[wszystko]]" jest używany do określenia każdej rzeczy lub pojęć abstrakcyjnych. Pełni funkcję rzeczownika rodzaju nijakiego w liczbie pojedynczej.
{| class="wikitable" style="text-align:center;" border
! Przypadek
! rowspan="2" width="80%" | [[wszystko]]
|-
! ''[[mianownik|M]]''
|-
! ''[[dopełniacz|D]]''
| wszystkiego
|-
! ''[[celownik|C]]''
| wszystkiemu
|-
! ''[[biernik|B]]''
| wszystkiego
|-
! ''[[narzędnik|N]]''
| rowspan="2" | wszystkim
|-
! ''[[miejscownik|Ms]]''
|}
===zawsze, wszędzie===
Zaimek "[[zawsze]]" jest używany do określenia całego przeciągu czasu, a zaimek "[[wszędzie]]" - do określenia wszystkich możliwych miejsc.
==Zaimki przeczące==
Zaimki przeczące są używane do budowania zdań zaprzeczonych. Choć znaczenie zaimka jest już zaprzeczone, w języku polskim stosuje się podwójne zaprzeczenie, a więc przy użyciu pełnych zdań należy użyć jeszcze partykuły "[[nie]]".
Przykłady:
:Gdzie cię można zastać? '''Nigdzie'''.
Tutaj w odpowiedzi nie użyto zdania, więc zaimek <u>nie może</u> być zaprzeczony.
:Gdzie cię można zastać? Niestety, ale '''nigdzie''' mnie '''nie''' zastaniesz.
Tutaj, ze względu na obecność orzeczenia, czasownik <u>musi</u> być zaprzeczony.
===nikt, nic===
Zaimki "[[nikt]]" i "[[nic]]" odpowiadają zaimkom "[[kto]]" i "[[co]]". Oba występują tylko w liczbie pojedynczej w rodzaju męskim ("nikt") lub nijakim ("nic") i narzucają tę formę następującym po nich czasownikom.
Zaimek "nikt" oznacza żadną z osób z danego zbioru, a "nic" -- żadną z rzeczy, zwierząt, pojęć. Oba oznaczają, że nie istnieje element z danego zbioru osób ("nikt") lub innych pojęć ("nic"), który mógłby wykonywać czynność ze zdania.
{| class="wikitable" style="text-align:center;" border
! Przypadek
! rowspan="2" width="40%" | [[nikt]]
! rowspan="2" width="40%" | [[nic]]
|-
! ''[[mianownik|M]]''
|-
! ''[[dopełniacz|D]]''
| nikogo
| niczego
|-
! ''[[celownik|C]]''
| nikomu
| niczemu
|-
! ''[[biernik|B]]''
| nikogo
| nic
|-
! ''[[narzędnik|N]]''
| rowspan="2" | nikim
| rowspan="2" | niczym
|-
! ''[[miejscownik|Ms]]''
|}
Zaimek "nic" odpowiada również na pytanie "[[ile]]?".
===żaden, żadna, żadne===
Zaimki "[[żaden]]" odmieniają się jak przymiotniki i logicznie odpowiadają zaimkom "[[nikt]]" i "[[nic]]".
{| class="wikitable" style="text-align:center;" border
! rowspan="2" | Przypadek
! colspan="3" | Liczba pojedyncza
! colspan="2" | Liczba mnoga
|-
! m
! f
! n
! m
! nm
|-
! ''[[mianownik|M]]'', ''[[wołacz|W]]''
| width="17%" | [[żaden]]
| width="17%" | żadna
| width="17%" | żadne
| width="17%" | żadni
| width="17%" | żadne
|-
! ''[[dopełniacz|D]]''
| żadnego
| żadnej
| żadnego
| colspan="2" | żadnych
|-
! ''[[celownik|C]]''
| żadnemu
| żadnej
| żadnemu
| colspan="2" | żadnym
|-
! ''[[biernik|B]]''
| żadnego
| żadną
| żadne
| żadnych
| żadne
|-
! ''[[narzędnik|N]]''
| żadnym
| żadną
| żadnym
| colspan="2" | żadnymi
|-
! ''[[miejscownik|Ms]]''
| żadnym
| żadnej
| żadnym
| colspan="2" | żadnych
|}
===niczyj===
Zaimek "[[niczyj]]" określa brak właściciela danej rzeczy. Tabelka odmiany tego zaimka została podana w sekcji [[#czyj(ś), niczyj|Zaimki dzierżawcze]].
===nigdzie, nigdy, znikąd, donikąd, nijak===
Zaimek "[[nigdzie]]" mówi, że wykonywana czynność nie odbywa się w żadnym z miejsc, "[[nigdy]]" -- w żadnym momencie, "[[znikąd]]" -- z żadnego kierunku, "[[donikąd]]" -- w żadnym kierunku, a "[[nijak]]" -- w żaden sposób. Wszystkie te zaimki są nieodmienne.
==Podział zaimków ze względu na funkcję gramatyczną==
Oprócz powyższego podziału, zaimki dzieli się również na rodzaje wynikłe z części mowy, które dane zaimki zastępują.
Do '''zaimków rzeczownych''' należą zaimki zastępujące rzeczowniki, a więc:
* wszystkie zaimki osobowe;
* zaimek upowszechniający "[[wszystko]]";
* zaimki pytajne i względne "[[kto]]", "[[co]]";
* zaimki nieokreślone "[[ktoś]]", "[[coś]]", "[[ktokolwiek]]" "[[cokolwiek]]", "[[ktośkolwiek]]", "[[cośkolwiek]]";
* zaimki przeczące "[[nikt]]", "[[nic]]".
Do '''zaimków przymiotnych''' należą zaimki zastępujące przymiotniki i mogące pełnić w zdaniu funkcję przydawki:
* zaimki dzierżawcze;
* zaimki wskazujące "[[taki]]", "[[owaki]]", "[[ten]]", "[[tamten]]";
* zaimek pytający (względny) "[[jaki]]", "[[który]]";
* zaimki nieokreślone "[[jakiś]]", "[[jakikolwiek]]", "[[czyjś]]", "[[czyjkolwiek]]";
* zaimki przeczące "[[żaden]]", "[[niczyj]]".
Do '''zaimków przysłownych''' należą zaimki zastępujące przysłówki i mogące pełnić w zdaniu funkcję okolicznika:
* zaimki wskazujące "[[tak]]", "[[tu]]", "[[tam]]", "[[tamtędy]]", "[[stąd]]", "[[stamtąd]]", "[[dotąd]]", "[[wtedy]]";
* zaimki pytajne i względne "[[jak]]", "[[gdzie]]", "[[kiedy]]", "[[skąd]]", "[[dokąd]]".
[[Kategoria:Gramatyka języka polskiego|Zaimki]]
[[Kategoria:Zaimki|Polski]]
| |||