Wikisłownik

Aneks:Język łaciński - deklinacja III: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
m →‎Przymiotniki II klasy: forma przymiotnika została z poprzedniej tabelki
{{s|dopracować}}; różne poprawki merytoryczne, dodatkowe informacje; zamiana wszechobecnego narzędnika na ablatyw; dodanie sekcji dla przymiotników w stopniu wyższym; poszerzenie list wyjątków; dodanie linków do szablonów odmiany
Linia 1:
<small> [[Aneks:Spis treści aneksu|Spis treści aneksu]] | [[:Kategoria:Język łaciński|Język łaciński]] | [[:Kategoria:łaciński (indeks)|hasła w języku łacińskim]]</small>
{{dopracować|poszerzyć o odmianę imiesłowów w zależności od użycia przymiotnikowego lub rzeczownikowego}}
 
Deklinacja III obejmuje rzeczowniki, przymiotniki (zwanaw równieżstopniu deklinacjąrównym spółgłoskowąi wyższym) obejmujeoraz rzeczownikiimiesłowy (''participium praesentis activi'') wszystkich trzech rodzajów, które w Nom. sg. posiadają wiele różnych zakończeń, a w Gen. sg. są zakończone na ''-is''. Charakterystyczne zakończenia rodzajowe rzeczowników III deklinacji:
 
* rodzaj męski: -o, -or, -os, -er, -es (nierównozgłoskowe), -ex
Linia 15 ⟶ 16:
* paradygmat (typ) III – mieszany
 
Wszystkie typy różnią się zakończeniami kilku przypadków zależnych, czyli: Abl. sg., i Gen. pl. ioraz Nom., Acc. i Voc. pl. rzeczowników rodzaju nijakiego. Tabela z zakończeniami przypadków zależnych:
 
{| class="wikitable" style="text-align:center;" border
Linia 33 ⟶ 34:
| -ium
|-
! Nom., Acc. i Voc. pl. neutri
| -a
| -ia
Linia 42 ⟶ 43:
Wszystkie przypadki (prócz Nom. sg.) tworzy się od tematu, którym jest forma Gen. sg. po odrzuceniu końcówki -is.
 
= Rzeczowniki =
== Paradygmat I spółgłoskowy ==
: Zob. szablony odmiany używane w hasłach: {{s|odmiana-rzeczownik-łaciński-III}} i {{s|odmiana-rzeczownik-łaciński-III-N}}
 
W typie spółgłoskowym (zwanym również rzeczownikowym) odmieniają się dwie duże grupy rzeczowników:
 
* rzeczowniki nierównozgłoskowe (''imparisyllaba'') z tematem na jedną spółgłoskę
* tzw. „rodzina''familia cum cane'' (pol. ''rodzina z psem”psem''), czyli rzeczowniki równozgłoskowe (''parisyllaba'')
 
Pierwszą grupę rozpoznajemy po ilości spółgłosek po odrzuceniu zakończenia Gen. sg. -is, np. ''[[miles]], militis m'' (temat milit-) posiada przed zakończeniem -is tylko jedną spółgłoskę, więc będzie odmieniał się w paradygmacie I.
Linia 84 ⟶ 86:
| -es<br />''soles, matres''
|-
! ([[narzędnikablatyw]])<br />''ablativus''
| -e<br />''sole, matre''
| -ibus<br />''solibus, matribus''
Linia 94 ⟶ 96:
 
== Paradygmat II samogłoskowy ==
: Zob. szablony odmiany używane w hasłach: {{s|odmiana-rzeczownik-łaciński-III-sam}}, {{s|odmiana-rzeczownik-łaciński-III-N-sam}}
 
W typie samogłoskowym (zwanym również przymiotnikowym) wyróżniamy cztery grupy rzeczowników:
Linia 131 ⟶ 134:
| -ia<br />''maria, animalia, exemplaria''
|-
! ([[narzędnikablatyw]])<br />''ablativus''
| -i<br />''mari, animali, exemplari''
| -ibus<br />''maribus, animalibus, exemplaribus''
Linia 163 ⟶ 166:
| -es<br />''scleroses, analyses''
|-
! ([[narzędnikablatyw]])<br />''ablativus''
| -i<br />''sclerosi, analysi''
| -ibus<br />''sclerosibus, analysibus''
Linia 195 ⟶ 198:
| -es<br />''turres''
|-
! ([[narzędnikablatyw]])<br />''ablativus''
| -i<br />''turri''
| -ibus<br />''turribus''
Linia 229 ⟶ 232:
| -es<br />''vires''
|-
! ([[narzędnikablatyw]])<br />''ablativus''
| –<br />''vi''
| -ibus<br />''viribus''
Linia 239 ⟶ 242:
 
== Paradygmat III mieszany ==
: Zob. szablony odmiany używane w hasłach: {{s|odmiana-rzeczownik-łaciński-III-m}} i {{s|odmiana-rzeczownik-łaciński-III-N-m}}
 
W typie mieszanym odmieniają się trzy grupy rzeczowników rodzaju męskiego i żeńskiego:
Linia 278 ⟶ 282:
| -es<br />''mentes''
|-
! ([[narzędnikablatyw]])<br />''ablativus''
| -e<br />''mente''
| -ibus<br />''mentibus''
Linia 310 ⟶ 314:
| -es<br />''cives''
|-
! ([[narzędnikablatyw]])<br />''ablativus''
| -e<br />''cive''
| -ibus<br />''civibus''
Linia 342 ⟶ 346:
| -a<br />''corda''
|-
! ([[narzędnikablatyw]])<br />''ablativus''
| -e<br />''corde''
| -ibus<br />''cordibus''
Linia 351 ⟶ 355:
|}
 
== Przymiotniki II klasy ==
: Zob. szablony odmiany używane w hasłach: {{s|odmiana-przymiotnik-łaciński-III-3E}}, {{s|odmiana-przymiotnik-łaciński-III-2E}}, {{s|odmiana-przymiotnik-łaciński-III-1E}}
 
Według III deklinacji odmienia się:
Do deklinacji spółgłoskowej należą również przymiotniki II klasy, które odmieniają się (poza kilkoma wyjątkami) w paradygmacie II samogłoskowym. Dzielą się na trzy grupy względem zakończeń rodzajowych:
# część przymiotników w stopniu równym (o trzech, dwóch lub jednym zakończeniu rodzajowym) w typie samogłoskowym i kilka wyjątków rzeczownikowo – w typie spółgłoskowym,
# wszystkie przymiotniki w stopniu wyższym – w typie spółgłoskowym.
 
Temat przymiotnika uzyskujemy z formy Gen. sg. dla rodzaju żeńskiego, np. ''[[celer]], celeris, celere'' po odcięciu od Gen. sg. dla rodzaju żeńskiego ''celeris'' daje temat celer-.▼
 
== Przymiotniki w stopniu równym ==
Zakończenia rodzajowe przymiotników w stopniu równym w typie samogłoskowym
* przymiotniki o trzech zakończeniach rodzajowych -er, -is, -e w Nom. sg.
* przymiotniki o dwóch zakończeniach rodzajowych -is, -e w Nom. sg., przy czym -is to zakończenia zarówno przymiotników rodzaju męskiego, jak i żeńskiego, a -e to zakończenie przymiotników rodzaju nijakiego
* przymiotniki o jednym zakończeniu rodzajowym dla wszystkich rodzajów, przy czym występują różne formy Nom. sg., dlatego w słownikach podaje się formę mianownika jak i dopełniacza liczby pojedynczej (Gen. sg. zawsze -is)
* wyjątki odmieniające się w paradygmacie I spółgłoskowym (4 przymiotniki) o jednym zakończeniu rodzajowym
 
Przykłady przymiotników:
* pierwsza grupa: ''[[celer]], -eris, -ere, [[saluber]], -bris, -bre'',▼
* druga grupa: ''[[brevis]], -e, [[similis]], -e'',
* trzecia grupa: ''[[felix]], -icis, [[sapiens]], -entis''.
 
Kilka przymiotników w ramach wyjątku odmienia się rzeczownikowo, a więc według typu spółgłoskowego, są to:
▲* pierwsza grupa: ''[[celer]], -eris, -ere, [[saluber]], -bris, -bre''
* druga grupa: ''[[brevisvetus]], -e, [[similis]], -eeris'',
* trzecia grupa: ''[[felixpauper]], -icis, [[sapiens]], -entiseris'',
* ''[[dives]], -itis'',▼
 
* ''[[princeps]], -cipis'',▼
Wyjątki odmieniające się w typie spółgłoskowym:
* ''[[particeps]], -cipis'',
 
* ''[[vetuscompos]], -eristis'',
* ''[[paupersuperstes]], -erisitis''.
▲* ''[[dives]], -itis''
▲* ''[[princeps]], -cipis
 
▲Temat przymiotnika uzyskujemy z formy Gen. sg. dla rodzaju żeńskiego, np. ''[[celer]], celeris, celere'' po odcięciu od Gen. sg. dla rodzaju żeńskiego ''celeris'' daje temat celer-.
 
Przymiotniki o trzech zakończeniach rodzajowych -er, -is, -e:
Linia 410 ⟶ 419:
| -ia<br />''celeria''
|-
! ([[narzędnikablatyw]])<br />''ablativus''
| colspan="3" | -i<br />''celeri''
| colspan="3" | -ibus<br />''celeribus''
Linia 455 ⟶ 464:
| -ia<br />''brevia''
|-
! ([[narzędnikablatyw]])<br />''ablativus''
| colspan="3" | -i<br />''brevi''
| colspan="3" | -ibus<br />''brevibus''
Linia 498 ⟶ 507:
| -ia<br />''felicia''
|-
! ([[narzędnikablatyw]])<br />''ablativus''
| colspan="3" | -i<br />''felici''
| colspan="3" | -ibus<br />''felicibus''
Linia 540 ⟶ 549:
| -a<br />''vetera''
|-
! ([[narzędnikablatyw]])<br />''ablativus''
| colspan="3" | -e<br />''vetere''
| colspan="3" | -ibus<br />''veteribus''
Linia 551 ⟶ 560:
|}
 
== Przymiotniki w stopniu wyższym ==
: Zob. szablony odmiany używane w hasłach: {{s|odmiana-przymiotnik-łaciński-III-compar}}
Przykład:
 
{| class="wikitable" style="text-align:center;" border
! rowspan="2" |
! colspan="3" | liczba pojedyncza<br />''singularis''
! colspan="3" | liczba mnoga<br />''pluralis''
|-
! colspan="2" | ''m, f''
! ''n''
! colspan="2" | ''m, f''
! ''n''
|-
! [[mianownik]]<br />''nominativus''
| colspan="2" | -or<br />''melior''
| —<br />''melius''
| colspan="2" | -es<br />''meliores''
| -a<br />''meliora''
|-
! [[dopełniacz]]<br />''genitivus''
| colspan="3" | -is<br />''melioris''
| colspan="3" | -um<br />''meliorum''
|-
! [[celownik]]<br />''dativus''
| colspan="3" | -i<br />''meliori''
| colspan="3" | -ibus<br />''melioribus''
|-
! [[biernik]]<br />''accusativus''
| colspan="2" | -em<br />''meliorem''
| —<br />''melius''
| colspan="2" | -es<br />''meliores''
| -a<br />''meliora''
|-
! ([[ablatyw]])<br />''ablativus''
| colspan="3" | -e<br />''meliore''
| colspan="3" | -ibus<br />''melioribus''
|-
! [[wołacz]]<br />''vocativus''
| colspan="2" | -is<br />''melior''
| —<br />''melius''
| colspan="2" | -es<br />''meliores''
| -a<br />''meliora''
|-
|}
[[Kategoria:Gramatyka języka łacińskiego|D]]
Źródło: „https://pl.wiktionary.org/wiki/Aneks:Język_łaciński_-_deklinacja_III”