Wikisłownikarka:Rovdyr/Fonetyka

Podstawy rosyjskiej transkrypcji edytuj

na podstawie prac Akiszynoj i Baranovskoj /Акишина и Барановская/

Samogłoski edytuj

Formuła Potebni / Формула Потебни

Jest to reguła dotycząca stopnia redukcji samogłosek w języku rosyjskim.

1. Akcentowana samogłoska ma wartość 3 (samogłoska nieredukowana).

2. Samogłoska w sylabie przed akcentowaną ma wartość 2 (pierwszy stopień redukcji).

3. Wszystkie pozostałe 1 (drugi stopień redukcji). Wyjątkiem jest sytuacja, gdy wyraz rozpoczyna się samogłoską, wtedy ma ona wartość 2.

Zatem ogólny układ akcentów w wyrazie jest następujący: (2)...112311... Odpowiada on prawie wszystkim rosyjskim wyrazom fonetycznym.

Od stopnia redukcji samogłoski zależy, jak się ją transkrybuje.

Nieredukowane (3):

Akcentowane а, о, э, у, и, ы zawsze oznacza się przez [a], [o], [e], [u], [i], [ɨ].

Gdy w piśmie pojawia się jotowana głoska я, ю, е, ё niepoprzedzona miękkim znakiem, to spółgłoska zyskuje miękkość [ʲ], a głoski zapisuje się odpowiednio [а], [u], [e], [o]; np.: Катюша - [ka'tʲuʂə], песнь - ['pʲesnʲ].

Gdy jotowana samogłoska jest oddzielona od spółgłoski miękkim/twardym znakiem, jest po samogłosce lub jest na początku wyrazu, oznacza się ją odpowiednio: [ja], [ju], [je], [jo]; np.: пьеса - ['pʲjesa], компьютер - [kʌm'pʲjutər], объезд - [ʌ'bjezd], рояль - [rʌ'jalʲ].

Pierwszy stopień redukcji (2):

Samogłoski zapisywane literami a, o transkrybuje się za pomocą znaku [ʌ]; np.: алфавит - [ʌlfʌ'vʲit], собака - [sʌ'bakə].

Samogłoski zapisywane literami e, я za pomocą [i^e]; np.: перо - [pʲi^e'ro], вскипятить - [fskʲipʲi^e'tʲitʲ].

Samogłoski zapisywane literami ы, э/е, występujące po twardych syczących spółgłoskach, transkrybuje się za pomocą [ɨ^e]; np.: цена - [tsɨ^e'na], шестой - [ʂɨ^es'toi̯].

Drugi stopień redukcji (1):

Samogołoski zapisywane а, о, е, я oznacza się jako [ə]; np.: машина - [mʌ'ʂɨnə], абонемент - [ʌbənʲie'mʲent], хакер - ['xakər], оппозиция - [ʌpʌ'zʲitsɨi̯ə].

Samogłoski zapisywane literami ы, э/е, występujące po twardych syczących spółgłoskach, transkrybuje się za pomocą [ə]; np.: лыжи - ['lɨʐə], больше - ['bolʲʂə].

Samogłoski zapisywane literami у, ы, и niezależnie od stopnia redukcji zapisuje się jako [u], [ɨ], [i] (poza wcześniej wspomnianymi przypadkami).

Niezgłoskotwórcze [j], pojawiające się w nieakcentowanych я, ю, е, ё wydzielonych miękkim/twardym znakiem, stojących na początku wyrazu bądź po samogłosce, notuje się jako [i̯].

Gdy w piśmie pojawia się kombinacja samogłosek аа, ао, оа, оо są one wymawiane jako [ʌ.ʌ].

Spółgłoski edytuj

б	[b]	п	[p]
в	[v]	р	[r]
г	[g]	с	[s]
д	[d]	т	[t]
ж	[ʐ]	ф	[f]
з	[z]	х	[x]
к	[k]	ц	[ʦ]
л	[l]	ч	[ʧʲ] / [ʨ]
м	[m]	ш	[ʂ]
н	[n]	щ	[ɕɕ] ([ɕtɕ])

długość - [ ː ] (do spółgłosek też się stosuje)
akcent - [ ' ]
miękkość - [ ʲ ] (przy zawsze miękkich też zaznaczamy)

Asymilacja edytuj

Zjawisko asymilacji polega na upodobnianiu się w potoku mowy sąsiadujących ze sobą dźwięków. Asymilacja może być pełna i niepełna.

Pełna asymilacja ma miejsce zwykle wtedy, gdy spółgłoski różnią się tylko jedną cechą (dźwięczność/bezdźwięczność, twardość/miękkość, itd.). Na przykład w rosyjskich wyrazach grupy spółgłosek сш i зж upodobniają się według drugiej spółgłoski: сшить - [ʂːɨtʲ], изжога - [i'ʑːogə].
W języku rosyjskim do pełnej asymilacji dochodzi na styku morfemów (prefiks i sufiks, przyimek i wyraz po nim następujący, temat wyrazu i końcówka), np.: расшить - [rʌ'ʂːɨtʲ], разжать - [rʌ'ʑːatʲ], с шапкой - ['ʂːapkəi̯], без жены - [bʲi^eʑːɨ^e'nɨ], разведчик - [rʌz'vʲeʨːik], высший - ['vɨʂːɨi̯].

Niepełna asymilacja zachodzi, gdy dźwięki upodobniają się do siebie według jednej cechy, jednak nie zlewają się przy tym w jedno. W języku rosyjskim zjawisko występuje między spółgłoskami szczelinowymi: dźwięczne upodobniają się do następujących po nich bezdźwięcznych stając się bezdźwięcznymi, a bezdźwięczne upodobniają się do następujących po nich dźwięcznych stając się dźwięcznymi, np.: надпись - ['natpʲisʲ], просьба - [p'rozʲbə], связка - [s'vʲaskə], травка - [t'rafkə], юбка - ['jupkə].
Dla języka rosyjskiego jest także charakterystyczne upodobnianie się twardych spółgłosek zębowych stojących przed miękkimi zębowymi, tak że również stają się miękkie, np.: отнять - [ʌtʲ'nʲatʲ], здесь - [zʲdʲesʲ].

Inny podział dzieli asymilację na progresywną i regresywną. Pierwsza polega na upodobnianiu się dźwięku do dźwięku go poprzedzającego. W neutralnym stylistycznie rosyjskim taka asymilacja nie występuje. Druga, analogicznie, polega na upodobnianiu się dźwięku do dźwięku następującego po nim (patrz asymilacja wg. dźwięczności-bezdźwięczności wyżej). W grupie spółgłosek ostatnia spółgłoska wpływa na całą grupę: от сдачи - [ʌdz'daʨi].
W języku rosyjskim, w odróżnieniu od wielu innych, asymilacja przed zwarto-otwartymi spółgłoskami nie występuje. W tej pozycji rozróżnia się dźwięczne i bezdźwięczne spółgłoski, np: слой - злой, крот - грот, восьми - возьми, пью - бью, икра - игра, к ней - огней. Same w sobie zwarto-otwarte spółgłoski nie podlegają asymilacji, np.: полка - ['polkə], корка - ['korkə].

Przed [v] i [vʲ] asymilacja ze względu na dźwięczność nie zachodzi, np: отвернуть - [ʌtvʲi^er'nutʲ]. (Same [v] i [vʲ] przed bezdźwięcznymi jej jednak podlegają, np: вторник - [f'tornʲik]) Wyjątkową sytuacją jest obecność spółgłoski szczelinowej po [v] - [vʲ]. W zależności od tego jaką jakość ma ostatnia spółgłoska, identyczną przyjmuje cała grupa spółgłoskowa, np.: ostatnia bezdźwięczna — над впадиной - [nʌtf'padʲinəi̯], без всадника - [bʲi^esf'sadʲnʲikə]; ostatnia dźwięczna — с вдовой - [zvdʌ'voi̯], от взгляда - [ʌdvzg'lʲadə].
Jeśli po [v] - [vʲ] jest samogłoska lub spółgłoska zwarto-otwarta, to spółgłoska stojąca przed [v] - [vʲ] nie podlega asymilacji, np: твоих - [tvʌ'ix], двоих - [dvʌ'ix], отвлечь - [ʌtv'lʲeʨ], извлечь - [izv'lʲeʨ].

Диэреза — to zjawisko polega na omijaniu dźwięków w mowie. W języku rosyjskim konsekwentnie są omijane [t] i [d] w takich grupach spółgłoskowych jak здн, стн, нтск, стск, стл; np.: грусть - [g'rusʲtʲ], грустный - [g'rusnɨi̯], звезда - [zvʲiez'da], звёздный - [z'vʲoznɨi̯], гигантский - [gʲi'ganskʲii̯], журналистский - [ʐurnʌ'lʲisːkʲii̯], завистливый - [zʌ'vʲisʲlʲivɨi̯].