Wikisłownik

Aneks:Język polski - przymiotniki: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
m →‎Deklinacja: hmm, to mogą akurat być konstrukcje od rzeczowników a nie przymiotników
Mnóstwo zmian
Linia 1:
<small> [[Aneks:Spis treści aneksu|Spis treści aneksu]] | [[Język polski]] | [[Indeks:Hasła w języku polskim]]</small>
 
Przymiotniki służą do opisywania cech rzeczownika. Podobnie jak przymiotniki (z wyjątkiem stopniowania i tworzenia przysłówków) odmieniają się również imiesłowy przymiotnikowe (czynne i bierne), liczebniki porządkowe i zaimki przymiotne (''[[który]]'', ''[[jaki]]'', ''[[taki]]'' itp.).
 
== Deklinacja ==
Linia 11:
W słownikach zwyczajowo podaje się jako formę hasłową przymiotnika mianownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego, jednak w większości przypadków zamiana na inny rodzaj jest regularna i bardzo prosta.
 
Prawie wszystkie przymiotnikiPrzymiotniki w mianowniku liczby pojedynczej kończą się w rodzaju męskim na '''''-i lub -y (możliwe jest też rzadkie zakończenie spółgłoskowe, np. ''sam'',' lub ''godzien'', '-y'''wart''), w rodzaju żeńskim na '''''-ia''''' lub '''''-a''''', a w rodzaju nijakim na '''''-ie''''' lub '''''-e (możliwe jest też rzadkie zakończenie na -o, np. ''samo'')'. Odmiana imiesłowów oraz liczebników porządkowych jest analogiczna.
:* Bardzo niewielka grupa rzeczowników ma w mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego oraz w bierniku liczby pojedynczej rodzaju męskorzeczowego oboczne formy z końcówką zerową: ''[[ciekawy]]'' – ''[[ciekaw]]'', ''[[godny]]'' – ''[[godzien]]'', ''[[gotowy]]'' – ''[[gotów]]'', ''[[łaskawy]]'' – ''[[łaskaw]]'', ''[[miłościwy]]'' – ''[[miłościw]]'', ''[[pełny]]'' – ''[[pełen]]'', ''[[pewny]]'' – ''[[pewien]]'', ''[[syty]]'' – ''[[syt]]'', ''[[świadomy]]'' – ''[[świadom]]'', ''[[warty]]'' – ''[[wart]]'', ''[[wesoły]]'' – ''[[wesół]]'', ''[[winny]]'' – ''[[winien]]'', ''[[zdrowy]]'' – ''[[zdrów]]''.
:* Dwa przymiotniki występują wyłącznie w mianowniku (wszystkich rodzajów i liczb) i mają w rodzaju męskim końcówkę zerową: ''[[rad]]'' oraz ''[[kontent]]''.
:* Niektóre zaimki przymiotnikowe mają też inne nieregularności w odmianie, np. ''[[sam]]'', ''[[ów]]'' (rodzaj nijaki: ''samo'', ''owo'').
 
Przymiotniki kończące się na ''-i'' tworzą formę mianownika rodzaju męskoosobowego ze zmianami:
* ''-gi'' → ''-dzy'' (''drogi'' → ''drodzy'')
* ''-ki'' → ''-cy'' (''wielki'' → ''wielcy'')
oraz formę rodzaju żeńskiego:
* ''-gi'' → ''-ga'' w mianowniku oraz → ''gą'' w narzędniku
* ''-ki'' → ''-ka'' w mianowniku oraz → ''ką'' w narzędniku
 
{| class="wikitable" style="empty-cells: show; border: solid 1px;border-collapse:collapse;text-align:center;" border=1
Linia 71 ⟶ 74:
|}
 
Przymiotniki kończące się na ''-y'' mają nieregularnątworzą formę mianownika rodzaju męskoosobowego. Zachodząze zmianyzmianami:
* ''r'' → ''rz'' (''stary'' → ''starzy'', ''mądry'' → ''mądrzy'')
* ''s'' → ''ś'' (''żałosny'' → ''żałośni'')
* końcówka ''-ty'' → ''-ci'' (''popielaty'' → ''popielaci'')
* końcówka ''-ły'' → ''-li'' (''biały'' → ''biali'')
* końcówka ''-ny'' → ''-ni'' w(''wolny'' imiesłowach→ (''wolni'', ''czytany'' → ''czytani'')
 
Czasem w temacie następuje wymiana ''o'' → ''e'', szczególnie w imiesłowach biernych (''wesoły'' → ''weseli'', ''robiony'' → ''robieni'').
 
{| class="wikitable" style="empty-cells: show; border: solid 1px;border-collapse:collapse;text-align:center;" border=1
Linia 130 ⟶ 133:
|~ych<br />''chorych'', ''martwych''
|}
 
W wyrażeniach: "[[po polsku]]", "[[po francusku]]", "[[po niemiecku]]", "[[po ojcowsku]]", itd.) występują przymiotniki w starej formie celownika, która była tworzona przez dodanie do tematu końcówki ''u''. Przykłady:
:W Mówięwyrażeniach: ''[[po polsku]]'', ''[[po francusku]]'', ''[[po niemiecku]]'', ''[[po angielskuojcowsku]]'' itd. (nie:występują polsk<s>iem</s>u,przymiotniki francusk<s>iem</s>u,w niemieck<s>iem</s>ustarej formie celownika, angielsk<s>iem</s>uktóra itd.).była Dzisiajtworzona wyrażeniaprzez tedodanie sądo traktowanetematu jakokońcówki jeden''-u''. wyrazPrzykłady: przysłówek.
: ''Mówię po polsku / po francusku / po niemiecku / po angielsku'' itd. (nie: ''polsk<s>iem</s>u, francusk<s>iem</s>u, niemieck<s>iem</s>u, angielsk<s>iem</s>u'' itd.).
Dzisiaj wyrażenia te są traktowane jako jeden wyraz: przysłówek.
W innych sytuacjach celownik przyjmuje normalną formę:
: ''Przysłuchuję się mówionemu językowi '''angielskiemu'''.''
 
== Stopniowanie przymiotników ==
 
Stopniowanie przymiotników umożliwia porównywanie natężenia tej samej cechy. Przymiotniki tworzą formy stopnia równego: ''ładny'', wyższego: ''ładniejszy'' i najwyższego: ''najładniejszy''.
Wyróżnia się trzy typy stopniowania: regularne, nieregularne i opisowe.
 
Stopień najwyższy tworzy się zawsze przez dodanie przedrostka "'''''naj-"''''' przeddo formąformy stopnia wyższego przymiotnika lub – jeśli przymiotnik stopniuje się opisowo – przez użycie zamiast słowa "''bardziej"'' słowa "'''''najbardziej"'''''.▼
 
=== Stopniowanie regularne ===
Stopień wyższy przymiotników tworzy się za pomocą końcówki '''''-szy''''':
* ''-y'' → ''-szy'' (''nowy'' → ''nowszy'', ''młody'' → ''młodszy'')
: czemu (często towarzyszą temu oboczności w tematach):
*:* ''-ąc-y'' → ''-ęt-szy'' (''gorący'' → ''gorętszy'')
*:* ''-ad-y'' → ''-ed-szy'' (''blady'' → ''bledszy'')
*:* ''-ł-y'' → ''-l-szy'' (''trwały'' → ''trwalszy'', ''miły'' → ''milszy''), za wyjątkamiponadto:
**::* ''-iał-y'' → ''-iel-szy'' (''biały'' → ''bielszy'', ''śmiały'' → ''śmielszy'')
**::* ''-oł-y'' → ''-el-szy'' (''wesoły'' → ''weselszy'')
 
lub końcówki '''''-ejszy''''' (z obocznościami w temacie):
*** ''-ł-y'' → ''-lejl-szyejszy'' (''ciepły'' → ''cieplejszy'')
** ''-n-y'' → ''-ni-ejszy'' (''ciemny'' → ''ciemniejszy'', ''kwaśny'' → ''kwaśniejszy'', ''śmieszny'' → ''śmieszniejszy'')
**:* ''-sn-y'' → ''-śni-ejszy'' (''jasny'' → ''jaśniejszy'', ''ciasny'' → ''ciaśniejszy'')
** ''-r-y'' → ''-rz-ejszy'' (''mądry'' → ''mądrzejszy'')
** ''-t-y'' → ''-ci-ejszy'' (''żółty'' → ''żółciejszy'')
** ''-w-y'' → ''-wi-ejszy'' (''łatwy'' → ''łatwiejszy'')
 
=== Stopniowanie nieregularne ===
Linia 182 ⟶ 190:
|najmniejszy
|}
STOPNIOWANIE OPISOWE
 
=== Stopniowanie opisowe ===
Niektóre przymiotniki tworzą stopień wyższy za pomocą słowa "[[bardzo|bardziej]]" i formy stopnia równego. Możliwe jest również stopniowanie w ten sposób przymiotników, które tworzą stopień wyższy regularnie albo nieregularnie. Na przykład: nerwowy → bardziej nerwowy.▼
 
▲Niektóre przymiotniki tworzą stopień wyższy za pomocą słowa "'''''[[bardzo|bardziej]]"''''' i formy stopnia równego. Możliwe jest również stopniowanie w ten sposób przymiotników, które tworzą stopień wyższy regularnie albo nieregularnie. Na przykład: ''nerwowy'' → ''bardziej nerwowy''.
▲Stopień najwyższy tworzy się przez dodanie przedrostka "naj-" przed formą stopnia wyższego przymiotnika lub – jeśli przymiotnik stopniuje się opisowo – przez użycie zamiast słowa "bardziej" słowa "najbardziej".
 
Przymiotniki pochodzące od rzeczowników (np. ''[[drewniany]]'', ''[[metalowy]]'' itp.) nie tworzą stopnia wyższego i najwyższego. Nie stopniują się również imiesłowy, zaimki przymiotne ani liczebniki porządkowe.
 
== Tworzenie przysłówków ==
 
Przysłówki odprzymiotnikowe tworzy się przez dodanie do tematu końcówki -o lub rzadziej -e, tj. poprzez odrzucenie końcówki (''-i'' lub ''-y'') i zastąpienie jej końcówką ''-o'' lub ''-e''. Przykłady:
* ''szybki'' → ''szybko'', ''jasny'' → ''jasno'' itd.
W przypadkach, gdy przymiotnik kończy się na ''-ryr-y'', przysłówek przyjmuje końcówkę ''-rz-rzee'':
* ''dobry'' → ''dobrze'', ''mądry'' → ''mądrze'' itd.
 
Wyjątki: ''zły'' → ''źle'', ''trwały'' → ''trwale'' (ale ''śmiały'' → ''śmiało''), ''stary'' → ''staro''.
 
[[Aneks:Przysłówki w języku polskim|Więcej o przysłówkach]]
Źródło: „https://pl.wiktionary.org/wiki/Aneks:Język_polski_-_przymiotniki”