Aneks:Język polski - zaimki
Spis treści aneksu | Język polski | Indeks:Hasła w języku polskim
Zaimki (łac. pronomen) służą do zastępowania innych części mowy, dzięki czemu unika się nieprzyjemnych powtórzeń wyrazów oraz skraca wypowiedź, bez utraty jej treści. Użycie zaimka ma sens jedynie wtedy, gdy wiadomo, jaki wyraz zastępuje użyty zaimek.
Choć słowo „zaimki” sugeruje, że służą one tylko do zastępowania rzeczowników („imion”), zaimki zastępują również wiele innych części mowy.
Rodzaj użytego zaimka i sposób jego odmiany zależą od zastępowanej części mowy.
Zaimki rzeczowne
edytujZaimkami rzeczownymi zastępuje się rzeczowniki. Zaimki osobowe – podobnie jak rzeczowniki – ulegają deklinacji:
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1. os. | 2. os. | 3. os. | 1. os. | 2. os. | 3. os. | ||||
m | f | n | m | nm | |||||
M., W. | ja | ty | on | ona | ono | my | wy | oni | one |
D. | mnie / mię | ciebie / cię | jego / go / niego / -ń | jej / niej | jego / go / niego | nas | was | ich / nich | |
C. | mnie / mi | tobie / ci | jemu / mu / niemu | jej / niej | jemu / mu / niemu | nam | wam | im / nim | |
B. | mnie / mię | ciebie / cię | jego / go / niego / -ń | ją / nią | je / nie | nas | was | ich / nich | je / nie |
N. | mną | tobą | nim | nią | nim | nami | wami | nimi | |
Ms. | mnie | tobie | nim | niej | nim | nas | was | nich |
Formy „mi”, „mię”, „cię”, „ci”, „go”, „mu” to tzw. formy enklityczne (krótkie), które tworzą zestrój akcentowy (mają wspólny akcent) z wyrazem, z którym się łączą. Mogą one wystąpić tylko w pozycji nieakcentowanej w zdaniu (dlatego nie używamy ich ani na początku, ani na końcu zdania). Formy „niego”, „niemu”, „niej” – w odróżnieniu od form „jego”, „jemu”, „jej” – występują tylko po przyimkach, np. „Na niego patrzę.” ale: „Jego widzę.”. Forma „mię” jest obecnie przestarzała. Forma „-ń” to krótka forma poprzyimkowa – tylko rodzaju męskiego. Piszemy ją zawsze łącznie z przyimkiem, np. „doń”, „zeń”, „nań”.
W języku polskim nie używa się w funkcji podmiotu zaimków 1. i 2. osoby, chyba że chcemy wyraźnie podkreślić, że to te osoby wykonują wyrażoną w zdaniu czynność. W innym wypadku zaimek pomijamy, gdyż to samo znaczenie wyraża końcówka czasownika (orzeczenia zdania). Przykład:
- Napisałem książkę.
zamiast
- Ja napisałem książkę.
Zaimki dzierżawcze
edytujZaimki dzierżawcze (lub: dzierżawne) służą do zastąpienia wyrazu określającego posiadacza czegoś i odmieniają się jak przymiotniki. Analogicznie jak przymiotnik, zaimek zmienia się w zależności od rodzaju gramatycznego wyrazu, który następuje po nim.
1. osobie liczby pojedynczej odpowiada zaimek „mój”, 2. – „twój”, 3. – „jego” i „jej”, 1. osobie liczby mnogiej – „nasz”, 2. – „wasz”, 3. – „ich”. Dodatkowo, stosowany jest zaimek „swój”, który zastępuje każdy z poprzednich zaimków, jeżeli przedmiot posiadania należy do podmiotu. Zaimka „swój” nie używa się tylko wtedy, gdy w zdaniu akcent pada na określenie właściciela przedmiotu. Przykłady:
- To jest mój pies.
W tym zdaniu podmiotem jest słowo „to”, stąd użyto zaimka „mój”.
- (Ja) karmię swojego psa.
Tutaj podmiotem jest „ja”, pies należy do podmiotu, stąd jedyną poprawną formą jest „swój”.
- (Ja) karmię nie mojego psa, a twojego.
Tutaj mówiący chce podkreślić, do kogo należą psy i używa zaimków „mój” i „twój”.
Zaimek „niczyj” mówi, że przedmiot nie ma właściciela, zaś „czyjś” – że ma, ale jest on nieistotny lub nieznany.
Do pytania o właściciela służy zaimek pytajny „czyj”.
mój, twój, swój
edytujPrzypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
---|---|---|---|---|---|
m | f | n | m | nm | |
M., W. | mój, twój, swój | moja/ma, twoja/twa, swoja/swa | moje/me, twoje/twe, swoje/swe | moi, twoi, swoi | moje/me, twoje/twe, swoje/swe |
D. | mojego/mego, twojego/twego, swojego/swego | mojej/mej, twojej/twej, swojej/swej | mojego/mego, twojego/twego, swojego/swego | moich/mych, twoich/twych, swoich/swych | |
C. | mojemu/memu, twojemu/twemu, swojemu/swemu | mojej/mej, twojej/twej, swojej/swej | mojemu/memu, twojemu/twemu, swojemu/swemu | moim/mym, twoim/twym, swoim/swym | |
B.1 | mojego/mego, twojego/twego, swojego/swego | moją/mą, twoją/twą, swoją/swą | moje/me, twoje/twe, swoje/swe | moich/mych, twoich/twych, swoich/swych | moje/me, twoje/twe, swoje/swe |
N. | moim/mym, twoim/twym, swoim/swym | moją/mą, twoją/twą, swoją/swą | moim/mym, twoim/twym, swoim/swym | moimi/mymi, twoimi/twymi, swoimi/swymi | |
Ms. | moim/mym, twoim/twym, swoim/swym | mojej/mej, twojej/twej, swojej/swej | moim/mym, twoim/twym, swoim/swym | moich/mych, twoich/twych, swoich/swych |
Krótsze formy (po ukośniku „/”) mają charakter książkowy, nie są raczej używane w języku potocznym.
¹) dla rzeczowników nieżywotnych w rodzaju męskim forma biernika przyjmuje postać taką samą jak mianownika (w tabeli odmiana dotyczy rzeczowników żywotnych, dla których B=D). Pozostałe rodzaje są bez zmian
nasz, wasz
edytujPrzypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
---|---|---|---|---|---|
m | f | n | m | nm | |
M., W. | nasz, wasz | nasza, wasza | nasze, wasze | nasi, wasi | nasze, wasze |
D. | naszego, waszego | naszej, waszej | naszego, waszego | naszych, waszych | |
C. | naszemu, waszemu | naszej, waszej | naszemu, waszemu | naszym, waszym | |
B.1 | naszego, waszego | naszą, waszą | nasze, wasze | naszych, waszych | nasze, wasze |
N. | naszym, waszym | naszą, waszą | naszym, waszym | naszymi, waszymi | |
Ms. | naszym, waszym | naszej, waszej | naszym, waszym | naszych, waszych |
¹) dla rzeczowników nieżywotnych w rodzaju męskim forma biernika przyjmuje postać taką samą jak mianownika (w tabeli odmiana dotyczy rzeczowników żywotnych, dla których B=D). Pozostałe rodzaje są bez zmian
jego, jej, ich
edytujTe zaimki się nie odmieniają.
czyj, czyjś, czyjkolwiek, niczyj
edytujPrzypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
---|---|---|---|---|---|
m | f | n | m | nm | |
M., W. | czyj, niczyj | czyja, niczyja | czyje, niczyje | czyi, niczyi | czyje, niczyje |
D. | czyjego, niczyjego | czyjej, niczyjej | czyjego, niczyjego | czyich, niczyich | |
C. | czyjemu, niczyjemu | czyjej, niczyjej | czyjemu, niczyjemu | czyim, niczyim | |
B.1 | czyjego, niczyjego | czyją, niczyją | czyje, niczyje | czyich, niczyich | czyje, niczyje |
N. | czyim, niczyim | czyją, niczyją | czyim, niczyim | czyimi, niczyimi | |
Ms. | czyim, niczyim | czyjej, niczyjej | czyim, niczyim | czyich, niczyich |
Zaimki „czyjś” i „czyjkolwiek” odmieniają się tak samo, jak „czyj” z tą różnicą, że zawsze na końcu należy dodać -ś (czyjś, czyjeś, czyjegoś, czyjemuś itd.) lub -kolwiek (czyjkolwiek, czyjemukolwiek itd.)
¹) dla rzeczowników nieżywotnych w rodzaju męskim forma biernika przyjmuje postać taką samą jak mianownika (w tabeli odmiana dotyczy rzeczowników żywotnych, dla których B=D). Pozostałe rodzaje są bez zmian
Zaimki zwrotne
edytujZaimki zwrotne w połączeniu z czasownikami służą do wyrażenia, że podmiot wykonał czynność na samym sobie. W języku polskim występują zaimki zwrotne: „się”, „siebie”, „sobie” oraz również zaliczany przez niektórych językoznawców zaimek zwrotno-dzierżawczy „swój” (omówiony w części Zaimki dzierżawcze). Każdy z tych zaimków odpowiada zaimkom osobowym, których nie należy używać, gdy podmiotem i dopełnieniem jest ta sama osoba lub rzecz. zobacz też: Omówienie czasowników w języku polskim.
się (siebie)
edytujPrzypadek | |
---|---|
M. | – brak – |
D. | siebie / się |
C. | sobie |
B. | siebie / się |
N. | sobą |
Ms. | sobie |
Zaimek zwrotny „się” („siebie”, „sobie”, „sobą”, „sobie”) łączy się z czasownikami przechodnimi. Długa forma „siebie” jest używana, gdy na zaimek położony jest nacisk wypowiedzi; w pozostałych wypadkach używa się krótkiej formy „się”.
Zaimek „się”, gdy określa podmiot będący w liczbie mnogiej, może oznaczać, że każdy element podmiotu wykonał czynność sam i sam doświadczył jego skutków, lub że każdy z elementów wykonał czynność na każdym innym elemencie podmiotu. Jeżeli zachodzi potrzeba rozróżnienia tych dwóch wypadków, należy uzupełnić wypowiedź o słowa „samego”, „samych” w pierwszym przypadku, lub „nawzajem”, „jeden drugiego” w drugim. Z reguły należy również ewentualnie zmienić „się” na „siebie”. Porównajmy przykłady:
- Zosia i Kasia myją się / siebie.
Z tego zdania może wynikać:
- Zosia myje Zosię i Kasia myje Kasię
- Zosia myje Kasię, a Kasia myje Zosię.
W pierwszym przypadku, zdanie można poprawić:
- Zosia i Kasia myją siebie same.
A w drugim:
- Zosia i Kasia myją siebie nawzajem (jedna drugą).
Niektóre czasowniki występują tylko ze słówkiem „się” (są to tzw. czasowniki zwrotne). Nie jest to jednak zaimek zwrotny, tylko homonimiczna (równokształtna) z nim cząstka czasownika. Przykłady czasowników zwrotnych:
Z takimi czasownikami po położeniu nacisku nie zastępuje się „się” przez „siebie”, a dodaje na końcu zaimek „siebie” lub konstrukcję „siebie samego / samych / nawzajem”:
- bać się siebie (samego / nawzajem), troszczyć się o siebie (samego / nawzajem)
Znaczenie niektórych czasowników może być zupełnie inne, gdy są użyte z zaimkiem. Przykłady:
Zaimek „się” służy również do tworzenia form bezosobowych, łączy się z czasownikiem w 3. osobie liczby pojedynczej, rodzaju nijaki. Takie zdanie można przekształcić przez użycie wyrazów: „należy”, „można”:
- W tej firmie przychodzi się do pracy na 8 rano. → W tej firmie należy przychodzić do pracy na 8 rano.
sobie
edytujZaimek „sobie” odpowiada zaimkom „się” i „siebie” z tym, że łączy się z czasownikami rządzącymi celownikiem i miejscownikiem. Stosuje się analogiczne konstrukcje z wyrazami „samym”, „nawzajem” itd. Przykłady:
- Kupiłem sobie pomarańcze.
- Asia i Basia kupiły sobie pomarańcze.
lub:
- Asia i Basia kupiły pomarańcze sobie samym. (Asia kupiła dla siebie i Basia dla siebie)
- Asia i Basia kupiły pomarańcze sobie nawzajem. (Asia kupiła Basi, a Basia – Asi)
W dwóch ostatnich zdaniach bardziej poprawne jest umieszczenie dopełnienia bliższego (części w bierniku) przed dopełnieniem dalszym (części w celowniku). W pierwszych dwóch przykładach lepiej jest postąpić odwrotnie.
Zaimki określone (wskazujące)
edytujZaimki określone (lub inaczej: wskazujące) odnoszą się do znanych już z kontekstu pojęć lub ich cech.
ten, ta, to, ci, te; tamten, tamta, tamto, tamci, tamte; ów, owa, owo, owi, owe
edytujZaimki „ten”, „ta”, „to”, „ci” oraz „te”, pełniące funkcje przymiotników, są używane do określenia samego przedmiotu (lub osoby), kiedy chce się wyróżnić jeden z nich z pewnego zbioru przedmiotów, lub położyć większy nacisk niż przy używaniu samego zaimka osobowego.
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
---|---|---|---|---|---|
m | f | n | m | nm | |
M., W. | ten | ta | to | ci | te |
D. | tego | tej | tego | tych | |
C. | temu | tej | temu | tym | |
B.1 | tego | tę | to | tych | te |
N. | tym | tą | tym | tymi | |
Ms. | tym | tej | tym | tych |
Zaimki „tamten”, „tamta”, „tamto”, „tamci” oraz „tamte” pełnią zbliżoną funkcję, ale służą do określania przedmiotów, osób lub pojęć znajdujących się w jakimś sensie dalej od mówiącego. Odmiana tych zaimków jest analogiczna, jak zaimków poprzednich: różnica polega na dodaniu do każdego z zaimków przedrostka „tam-” (tamtego, tamci, tamtych itd.) z wyjątkiem biernika lp rodzaju żeńskiego, gdzie dopuszczalna jest tylko forma tamtą:
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
---|---|---|---|---|---|
m | f | n | m | nm | |
M., W. | tamten | tamta | tamto | tamci | tamte |
D. | tamtego | tamtej | tamtego | tamtych | |
C. | tamtemu | tamtej | tamtemu | tamtym | |
B.1 | tamtego | tamtą | tamto | tamtych | tamte |
N. | tamtym | tamtą | tamtym | tamtymi | |
Ms. | tamtym | tamtej | tamtym | tamtych |
Zamiast zaimków takich jak „tamten” można użyć przestarzałej formy „ów”. Odmianę tego zaimka zawiera tabela:
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
---|---|---|---|---|---|
m | f | n | m | nm | |
M., W. | ów | owa | owo | owi | owe |
D. | owego | owej | owego | owych | |
C. | owemu | owej | owemu | owym | |
B.1 | owego | ową | owo | owych | owe |
N. | owym | ową | owym | owymi | |
Ms. | owym | owej | owym | owych |
¹) dla rzeczowników nieżywotnych w rodzaju męskim forma biernika przyjmuje postać taką samą jak mianownika (w tabeli odmiana dotyczy rzeczowników żywotnych, dla których B=D). Pozostałe rodzaje są bez zmian
taki, taka, takie, tacy, takie; tak
edytujZaimki „taki”, „taka”, „takie”, „tacy” oraz „takie”, pełniące funkcje przymiotników, są używane do określenia cechy przedmiotu (lub osoby), która jest już znana z kontekstu. Nieodmienny zaimek „tak” pełni funkcje przysłówka.
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
---|---|---|---|---|---|
m | f | n | m | nm | |
M., W. | taki | taka | takie | tacy | takie |
D. | takiego | takiej | takiego | takich | |
C. | takiemu | takiej | takiemu | takim | |
B.1 | takiego | taką | takie | takich | takie |
N. | takim | taką | takim | takimi | |
Ms. | takim | takiej | takim | takich |
¹) dla rzeczowników nieżywotnych w rodzaju męskim forma biernika przyjmuje postać taką samą jak mianownika (w tabeli odmiana dotyczy rzeczowników żywotnych, dla których B=D). Pozostałe rodzaje są bez zmian
tu, tam, stąd, stamtąd, tędy, wtedy
edytujTe zaimki, pełniące funkcje przysłówków, określają znane miejsce lub kierunek („tu”, „tam”, „stąd”, „stamtąd”, „tędy”) lub czas („wtedy”). Wszystkie są nieodmienne.
Zaimki pytajne i względne
edytujZaimki pytajne, używane podczas pytań, służą do wskazania interesującej cechy, przedmiotu itd. Zaimki względne, identyczne z zaimkami pytajnymi, używane są jako spójniki łączące zdania główne ze zdaniem podrzędnym i pełnią w zdaniu podrzędnym funkcję podmiotu. Zdanie podrzędne określa jeden z wyrazów (lub grupę wyrazów) użytą w zdaniu głównym.
kto, co
edytujZaimek „kto” służy do określenia osoby, która jest podmiotem w pytaniu, lub którą określa zdanie podrzędne. Zaimek „co” służy do analogicznego określenia rzeczy, zwierzęcia, stanu i pojęć abstrakcyjnych. Te zaimki względne zwykle są używane na określenie zaimków wskazujących ze zdania głównego.
Te zaimki odmieniają się wyłącznie przez przypadki (bez wołacza) i niezależnie od kontekstu narzucają następującym po nich czasownikom trzecią osobę liczby pojedynczej i rodzaj męski („kto”) lub nijaki („co”).
Przypadek | kto | co |
---|---|---|
M. | ||
D. | kogo | czego |
C. | komu | czemu |
B. | kogo | co |
N. | kim | czym |
Ms. |
Przykłady:
- Kto to zrobił? My.
Zaimek pytający, użyty w trzeciej osobie lp, mimo iż podmiotem w drugim zdaniu jest zaimek w 1 os. lm.
- Ten, kto to napisał, odpowie za to!
Zaimek względny został użyty z zaimkiem wskazującym („ten”), nawet jeśli napisany tekst mógł być autorstwa kobiety.
- Kogo dziś nie ma? Czego się spodziewałeś? Komu się przyglądasz? Kogo widzicie? O czym napisałeś swój artykuł?
- Nie jestem pewny, kogo dziś nie ma. Chciałbym wiedzieć, o czym jest ten utwór. To, czego nie zrobisz dziś, możesz zrobić jutro.
Forma celownika zaimka „co” („czemu”) oraz zwrot „po co” również służą do zadawania pytań o przyczynę czynności i odpowiadają zwrotom „dlaczego”, „w jakim celu”, „z jakiej przyczyny”.
który, która, które, którzy
edytujZaimek „który” służy do zadania pytania lub do określenia w zdaniu podrzędnym elementu (osoby, rzeczy, zwierzęcia, pojęcia itd.) z pewnej grupy elementów. Odpowiedź na pytanie „który” może być również wyrażona za pomocą liczebnika porządkowego lub przymiotnika. W niektórych sytuacjach może być stosowany zamiennie z zaimkami „kto” i „co”.
Dodatkowo, zaimek względny może być użyty w zdaniu podrzędnym, które rozwija treść ze zdania głównego.
Zaimek ten odmienia się przez przypadki, rodzaje i liczby.
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
---|---|---|---|---|---|
m | f | n | m | nm | |
M., W. | który | która | które | którzy | które |
D. | którego | której | którego | których | |
C. | któremu | której | któremu | którym | |
B.1 | którego | którą | które | których | które |
N. | którym | którą | którym | którymi | |
Ms. | którym | której | którym | których |
¹) dla rzeczowników nieżywotnych w rodzaju męskim forma biernika przyjmuje postać taką samą jak mianownika (w tabeli odmiana dotyczy rzeczowników żywotnych, dla których B=D). Pozostałe rodzaje są bez zmian
Przykłady:
- Która dziewczyna chciała z tobą zatańczyć? Które komputery są zepsute? Którymi drzwiami wszedłeś?
- Przyjechałem tym samym autobusem, którym jechałem wczoraj.
W tym zdaniu zaimek który jest użyty do stworzenia zdania podrzędnego, bezpośrednio określającego wyraz („autobus”) ze zdania głównego; do sprecyzowania, o który autobus chodzi.
- Nauczyciel postawił pałkę dziecku, które nic nie umiało.
Tutaj zaimek jest użyty do rozwinięcia określenia rzeczownika „dziecko” i nie służy do wyróżnienia jednego dziecka z pewnej grupy dzieci.
jaki, jaka, jakie, jacy
edytujZaimek „jaki” służy do zadania pytania lub do określenia w zdaniu podrzędnym cechę elementu (osoby, rzeczy, zwierzęcia, pojęcia itd.). Pytający oczekuje odpowiedzi wyrażonej przymiotnikiem lub wyrażeniem przymiotnikowym, ale w niektórych sytuacjach można użyć innych części mowy.
Zaimek ten odmienia się przez przypadki, osoby i liczby.
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
---|---|---|---|---|---|
m | f | n | m | nm | |
M., W. | jaki | jaka | jakie | jacy | jakie |
D. | jakiego | jakiej | jakiego | jakich | |
C. | jakiemu | jakiej | jakiemu | jakim | |
B.1 | jakiego | jaką | jakie | jakich | jakie |
N. | jakim | jaką | jakim | jakimi | |
Ms. | jakim | jakiej | jakim | jakich |
¹) dla rzeczowników nieżywotnych w rodzaju męskim forma biernika przyjmuje postać taką samą jak mianownika (w tabeli odmiana dotyczy rzeczowników żywotnych, dla których B=D). Pozostałe rodzaje są bez zmian
Przykłady:
- Jaka jest twoja bluzka? (Moja bluzka jest czerwona). Nie wiem, jakiego koloru jest jej bluzka.
- Jakim samochodem przyjechałeś? (czerwonym/szybkim/... ale również oplem/fiatem/...). Nie wiem, jaką on dostał ocenę (dostateczną/dobrą/wzorową/... ale również jedynkę/piątkę/...).
W mowie potocznej zaimek „jaki” może zastępować zaimek „który”:
- Z jakim kolegą się dziś bawiłeś? (poprawna odpowiedź: z miłym/koleżeńskim/wysokim/blondynem/mańkutem/... ale potocznie można odpowiedzieć jak na zaimek „który”: z Piotrkiem/Grześkiem/...)
kiedy, gdzie, jak, którędy, skąd, dokąd, ile, czyj
edytujTe zaimki służą do określania czasu („kiedy”), miejsca („gdzie”), sposobu („jak”), drogi ruchu („którędy”), miejsca początku ruchu („skąd”), miejsca celu ruchu („dokąd”), liczności („ile”).
Odmiana zaimka „czyj” została podana w sekcji Zaimki dzierżawcze. Pozostałe zaimki są nieodmienne.
Przykłady:
- Kiedy była bitwa pod Grunwaldem? Nie pamiętam, kiedy to napisałem.
- Gdzie chcesz się ze mną spotkać? Właśnie sobie przypomniałem, gdzie to zostawiłem.
- Jak spałeś? Nie wiem, jak to się pisze.
- Którędy przyszliście? Zapomnieliśmy, którędy jechaliśmy.
- Skąd oni pochodzą? Nie mówcie, że nie wiecie, skąd oni są!
- Dokąd jedzie ten pociąg? Tylko maszynista wie, dokąd jedzie ten pociąg.
- Ile masz pieniędzy? Nie wiem, ile razy ci już to mówiłam!
- Czyje to jest? Nie wiem, czyj jest ten samochód.
Zaimki nieokreślone
edytujZaimki nieokreślone powstają z zaimków pytających i względnych i służą do wyrażenia pewnego, niesprecyzowanego pojęcia (osoby, rzeczy itd.), które dla mówiącego nie ma znaczenia.
Wszystkie te zaimki powstają poprzez dodanie przyrostka „-ś” niezależnie od osoby i przypadka, np.
- jakiś, jakichś, jakiegoś, czyjś, czyichś, czyjegoś, któraś, którymś, gdzieś, skądś, ileś itd.
Dla zaimków „który”, „jaki”, „kto”, „gdzie”, „skąd”, „dokąd”, „jak”, „kiedy” i „czyj” można utworzyć zaimek nieokreślony przez dodanie przyrostka „-kolwiek”:
- czyjkolwiek, czyjegokolwiek, którakolwiek, którymkolwiek, jakiegokolwiek, gdziekolwiek, skądkolwiek, kiedykolwiek itd.
Tak utworzonym zaimkiem mówiący wyraża nie tylko obojętność co do dokładności miejsca, osoby, czasu, cechy itd., ale także podkreśla, że może być to dowolne miejsce, osoba itd.
Zaimki upowszechniające
edytujZaimki upowszechniające służą do wyrażenia powszechności jakiejś cechy, obiektów, osób, rzeczy itp.
każdy, każda, każde; wszyscy, wszystkie
edytujZaimek „każdy” określa jeden z elementów ze zbioru osób, zwierząt, rzeczy i pojęć abstrakcyjnych zaznaczając, że dowolny inny element tego zbioru spełnia tę sama zależność.
Zaimek ten występuje tylko w liczbie pojedynczej. W przypadku konieczności użycia liczby mnogiej, należy użyć zaimka „wszyscy” lub „wszystkie”, które zastępują jednocześnie całą grupę (zbiór) elementów.
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
---|---|---|---|---|---|
m | f | n | m | nm | |
M., W. | każdy | każda | każde | wszyscy | wszystkie |
D. | każdego | każdej | każdego | wszystkich | |
C. | każdemu | każdej | każdemu | wszystkim | |
B.1 | każdego | każdą | każde | wszystkich | wszystkie |
N. | każdym | każdą | każdym | wszystkimi | |
Ms. | każdym | każdej | każdym | wszystkich |
¹) dla rzeczowników nieżywotnych w rodzaju męskim forma biernika przyjmuje postać taką samą jak mianownika (w tabeli odmiana dotyczy rzeczowników żywotnych, dla których B=D). Pozostałe rodzaje są bez zmian
wszystko
edytujZaimek „wszystko” jest używany do określenia każdej rzeczy lub pojęć abstrakcyjnych. Pełni funkcję rzeczownika rodzaju nijakiego w liczbie pojedynczej.
Przypadek | wszystko |
---|---|
M. | |
D. | wszystkiego |
C. | wszystkiemu |
B. | wszystko |
N. | wszystkim |
Ms. |
zawsze, wszędzie
edytujZaimek „zawsze” jest używany do określenia całego przeciągu czasu, a zaimek „wszędzie” – do określenia wszystkich możliwych miejsc.
Zaimki przeczące
edytujZaimki przeczące są używane do budowania zdań zaprzeczonych. Choć znaczenie zaimka jest już zaprzeczone, w języku polskim stosuje się podwójne zaprzeczenie, a więc przy użyciu pełnych zdań należy użyć jeszcze partykuły „nie”.
Przykłady:
- Gdzie cię można zastać? Nigdzie.
Tutaj w odpowiedzi nie użyto zdania, więc zaimek nie może być zaprzeczony.
- Gdzie cię można zastać? Niestety, ale nigdzie mnie nie zastaniesz.
Tutaj, ze względu na obecność orzeczenia, czasownik musi być zaprzeczony.
nikt, nic
edytujZaimki „nikt” i „nic” odpowiadają zaimkom „kto” i „co”. Oba występują tylko w liczbie pojedynczej w rodzaju męskim („nikt”) lub nijakim („nic”) i narzucają tę formę następującym po nich czasownikom.
Zaimek „nikt” oznacza żadną z osób z danego zbioru, a „nic” – żadną z rzeczy, zwierząt, pojęć. Oba oznaczają, że nie istnieje element z danego zbioru osób („nikt”) lub innych pojęć („nic”), który mógłby wykonywać czynność ze zdania.
Przypadek | nikt | nic |
---|---|---|
M. | ||
D. | nikogo | niczego |
C. | nikomu | niczemu |
B. | nikogo | nic |
N. | nikim | niczym |
Ms. |
Zaimek „nic” odpowiada również na pytanie „ile?”.
żaden, żadna, żadne
edytujZaimki „żaden” odmieniają się jak przymiotniki i logicznie odpowiadają zaimkom „nikt” i „nic”.
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
---|---|---|---|---|---|
m | f | n | m | nm | |
M., W. | żaden | żadna | żadne | żadni | żadne |
D. | żadnego | żadnej | żadnego | żadnych | |
C. | żadnemu | żadnej | żadnemu | żadnym | |
B. | żadnego | żadną | żadne | żadnych | żadne |
N. | żadnym | żadną | żadnym | żadnymi | |
Ms. | żadnym | żadnej | żadnym | żadnych |
niczyj
edytujZaimek „niczyj” określa brak właściciela danej rzeczy. Tabelka odmiany tego zaimka została podana w sekcji Zaimki dzierżawcze.
nigdzie, nigdy, znikąd, donikąd, nijak
edytujZaimek „nigdzie” mówi, że wykonywana czynność nie odbywa się w żadnym z miejsc, „nigdy” – w żadnym momencie, „znikąd” – z żadnego kierunku, „donikąd” – w żadnym kierunku, a „nijak” – w żaden sposób. Wszystkie te zaimki są nieodmienne.
Podział zaimków ze względu na funkcję gramatyczną
edytujOprócz powyższego podziału, zaimki dzieli się również na rodzaje wynikłe z części mowy, które dane zaimki zastępują.
Do zaimków rzeczownych należą zaimki zastępujące rzeczowniki, a więc:
- wszystkie zaimki osobowe
- zaimek upowszechniający „wszystko”
- zaimki pytajne i względne „kto”, „co”
- zaimki nieokreślone „ktoś”, „coś”, „ktokolwiek”, „cokolwiek”, „ktośkolwiek”, „cośkolwiek”
- zaimki przeczące „nikt”, „nic”.
Do zaimków przymiotnych należą zaimki zastępujące przymiotniki i mogące pełnić w zdaniu funkcję przydawki:
- zaimki dzierżawcze
- zaimki wskazujące „taki”, „owaki”, „ten”, „tamten”
- zaimek pytający (względny) „jaki”, „który”
- zaimki nieokreślone „jakiś”, „jakikolwiek”, „czyjś”, „czyjkolwiek”
- zaimki przeczące „żaden”, „niczyj”.
Do zaimków przysłownych należą zaimki zastępujące przysłówki i mogące pełnić w zdaniu funkcję okolicznika: