Aneks:Język polski - wymowa - zasady

Artykuł opisuje system fonetyczny zaimplementowany w programie dodającym wymowę na Wikisłowniku. Jest on zgodny z systemem przedstawionym w podręczniku Ostaszewskiej, Tambor Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego[1], choć niekiedy było konieczne użycie innych źródeł dla oddania zjawisk, występujących w przykładach z podręcznika, ale nieopisanych w nim teoretycznie.

Zapis i różnica między fonemem a głoską

W słowniku stosowany jest międzynarodowy alfabet fonetyczny IPA, oraz alfabet slawistyczny AS. Każdy z nich może oddawać zapis fonetyczny (na poziomie pojedynczych głosek) albo zapis fonologiczny (na ogólniejszym poziomie fonemów, będących takimi zbiorami głosek, że ich wymiana wewnątrz jednego fonemu nigdy nie powoduje zmiany znaczenia słowa). Nawiasy kwadratowe [ ] oznaczają zapis fonetyczny, a pochyłe / / fonologiczny. Ta różnica w zapisie, choć zalecana przez International Phonetic Association, nie jest respektowana przez większość słowników języków obcych, które prezentują zapis fonologiczny w nawiasach kwadratowych.

W Wikisłowniku przyjęto stosowanie zapisu fonetycznego, co z jednej strony pozwala uczącym się języka obcokrajowcom najdokładniej dopasować swoją wymowę, a z drugiej strony może sprawić, że dany zapis będzie charakterystyczny tylko dla części użytkowników języka.

Reprezentacja liter w postaci głosek

Zasadniczo większości liter w języku polskim odpowiada pojedynczy fonem. Odpowiedni spis znajduje się tutaj. Istnieją jednak wyjątki, omówione dalej.

Dwuznaki

  Zobacz listę haseł w kategorii: wyjątek od dwuznaków.

Sekwencje ch, cz, dz, dź, dż, rz, sz mają szczególną funkcję - na ogół dwie litery oznaczają w nich pojedynczy fonem. Również i w sekwencjach ci, ki, gi, ni, si, zi, dzi zwykle nie powoduje jedynie zmiękczenia poprzedzającej spółgłoski (jak wyjątkowo dzieje się m.in. w słowie sinus[2]), lecz zmienia ją na spółgłoskę środkowojęzykową[3] (jak w siny). Szczegóły na stronie Aneks:Język polski - wymowa - dwuznaki.

Wymowa samogłosek nosowych

Dawniej uważano, że litery ą, ę reprezentują pojedyncze samogłoski nosowe IPA[ɔ̃, ɛ̃], AS[õ, ẽ]. W szczególności w ten sposób są one zapisywane na pierwszym miejscu, jako zalecane, w Słowniku wymowy polskiej PWN[4]. Taka wymowa, tzw. wymowa synchroniczna samogłosek nosowych ( i), jest możliwa, gdy ruchy warg, języka i podniebienia miękkiego występują równocześnie. Nowsze badania pokazały jednak, że niemal nie występuje ona w praktyce, z wyjątkiem niektórych gwar, w szczególności w Małopolsce południowo-zachodniej, części Lubelszczyzny, ziemi łukowskiej, okolic Siedlec i Ostrowi, skrawku Śląska[5]. Niektórzy językoznawcy uważają, że występuje ona w wymowie ogólnopolskiej przed spółgłoskami szczelinowymi[3] i w wygłosie[5], przeczy temu jednak fakt, że przed miękką spółgłoską szczelinową[3] (np. w gęś) wyraźnie odróżnialne są dwie poprawne wersje wymowy, obydwie asynchroniczne: 1) IPA[ɡɛ̃w̃ɕ], AS[gẽũ̯ś], i, 2) IPA[ɡɛ̃j̃ɕ], AS[gẽĩ ̯ś], i. Przy założeniu asynchronicznej wymowy samogłosek nosowych, zarówno ą jak i ę reprezentują po dwie głoski, z których druga zmienia się w zależności od następującej po niej spółgłoski:

występuje przed ą ę
IPA AS przykład IPA AS przykład
[ɔ̃ɲ] [õń] sądź [ɛ̃ɲ] [ẽń] lędźwiowy
dzi sądzić sędzia
ć przemarznąć nęć
ci mąci nęci
t [ɔ̃n] [õn] mątwa [ɛ̃n][6] [ẽn][6] męt
d sądny mędrzec
dz ksiądz jędza
d-ż[7] skądże -
c ssąc bęc
cz [ɔ̃n͇][8] [õṇ][8] mączka [ɛ̃n͇][8] [ẽṇ][8] męczyć
k [ɔ̃ŋ] [õŋ] kąkol [ɛ̃ŋ] [ẽŋ] męka
g pociągowy księgowy
p [ɔ̃m] [õm] kąpielówki [ɛ̃m] [ẽm] sęp
b bąbel bezzębny
l [ɔ][9] [o][9] - [ɛ][9] [e][9] machnęli
ł pojął machnęła
f [ɔ̃w̃] [õũ̯] fąfel [ɛ̃w̃] [ẽũ̯] -
w przekląwszy przedsięwziąć
s wąski męski
sz chrabąszcz chrzęszczeć
z wiązać więzy
rz - Siemięrzyce
ż książę księżna
ch wąchać węch
h - -
ś [ɔ̃w̃] [õũ̯] czyjąś IPA[ɛ̃w̃] lub
IPA[ɛ̃j̃][10]
AS[ẽũ̯] lub
AS[ẽĩ ̯][10]
gęś
si dąsie gęsi
ź rozwiąźlejszy więźniowie
zi wiązie więzi
wygłos [ɔ̃w̃] [õũ̯] idą IPA[ɛ][9] AS[e][9] się

Wymowa u

Litera u na ogół reprezentuje samogłoskę [u] lub jej wersję z podwyższoną artykulacją albo unosowieniem (szczegółowo opisane tutaj).


  Zobacz listę haseł w kategorii: wymowa u jako ł.

W zbitkach au albo eu na skutek wystąpienia tzw. rozziewu artykulacyjnego[11] litera u jest jednak czytana jako AS[u̯] (IPA[w]), zwykle oznaczane literą ł, np. auto, Europa. Wyjątkami są wszystkie słowa w których zbitka au, eu znajduje się na granicy przedrostka (np. naubijać, naubliżać, nausznik, zauroczenie), przyrostka (ateusz, ateuszowy, ateuszostwo, faryzeusz, jubileusz, jubileuszowy, liceum) oraz słowa nauka, nauczka, nauczanie, nauczenie, laurka, Zeus, Dzeus, Seul, czasem także neutron i neutralny. Jednak już w laur, laurowy słychać [u̯].

Funkcje i

  Zobacz listy haseł w kategoriach: zmiękczenie, wymowa i jako /j/, końcówka -ida.

Litera i może oznaczać:

Nie wszyscy językoznawcy są zgodni co do tego podziału. Na przykład w Słowniku wymowy polskiej PWN[4] w zbitkach bie, gie, gię, kie, mie, mię, pie, pię, wie, wię występuje tylko zmiękczenie bez [i ̯]. Ostaszewska i Tambor[1] powołują się jednak na późniejsze badania, z których wynika, że na tej pozycji występuje [i ̯].

Końcówki -nia, -niowy

  Zobacz listę haseł w kategorii: końcówki -ni....

W końcówkach -nia, -niowy (także w ich odmianie), litera i jest w jednych słowach czytana jako [i ̯] (linia, liniowy), w innych natomiast zmienia tylko n w środkowojęzykowe [ń] (kania). Prostym testem, pozwalającym odróżnić te sytuacje jest sprawdzenie końcówki dopełniacza liczby pojedynczej. Jeśli zawiera podwójne i (linii), wówczas głoska [i ̯] jest słyszalna, w przeciwnym wypadku (kani) słychać tylko ń.

Końcówka -izmie

  Zobacz listę haseł w kategorii: Alternatywna wymowa -izmów.

Końcówkę -izm zapisywaną w Ms. i W. lp jako -zmie wymawia się alternatywnie jako -zmie albo -źmie.

Upodobnienia

Pomiędzy sąsiednimi głoskami w ramach jednego słowa zachodzą pewne upodobnienia. Niekiedy upodobnienie zachodzi także między ostatnią głoską jednego słowa, a pierwszą głoską następnego (tzw. upodobnienie międzywyrazowe).

Zmiękczenie

  Zobacz listę haseł w kategorii: zmiękczenie.

Jeśli po spółgłosce następuje głoska [i], [i ̯], lub dowolna środkowojęzykowa (czyli miękka), wówczas spółgłoska ta ulega zmiękczeniu (według systemu fonetycznego Ostaszewskiej, Tambor[1]). Niektórzy językoznawcy uważają, że zmiękczają tylko [i] oraz [i ̯].

  Zobacz listę haseł w kategorii: zmiękczenie międzywyrazowe.

Istnieje także tzw. zmiękczenie międzywyrazowe, w którym ostatnia głoska poprzedniego słowa jest zmiękczana przez [i], [i ̯], lub głoskę środkowojęzykową w nagłosie kolejnego słowa.

Udźwięcznienie

  Zobacz listę haseł w kategorii: udźwięcznienie.

Udźwięcznienie jest procesem, w którym spółgłoska bezdźwięczna staje się dźwięczna pod wpływem innej spółgłoski w danej grupie spółgłoskowej (zespole sąsiadujących spółgłosek ograniczonych przez samogłoski). Jest to efektem ogólnej zasady jednorodności grup spółgłoskowych, zgodnie z którą spółgłoski w zbitkach albo są wszystkie bezdźwięczne, albo wszystkie dźwięczne. Od zasady tej istnieją niekiedy wyjątki, na granicy zrostków (np. przedrostka lub przyrostka).

Występuje też zjawisko udźwięcznienia międzywyrazowego. Dźwięczna głoska w nagłosie może udźwięcznić głoskę w wygłosie poprzedniego słowa. Dzieje się tak, gdy głoska w nagłosie jest spółgłoską dźwięczną właściwą, zgodnie z zasadą jednorodności grup spółgłoskowych. Ponadto w tzw. wymowie krakowsko-poznańskiej (udźwięczniającej) udźwięcznienie międzywyrazowe zachodzi także wtedy, gdy w nagłosie jest samogłoska lub spółgłoska półotwarta (sonorna)[3]. W wymowie warszawskiej (nieudźwięczniającej) takie zjawisko zachodzi tylko jeśli pierwsze słowo jest przyimkiem. W Wikisłowniku podana jest wymowa warszawska, a tam, gdzie wymowa krakowsko-poznańska by się różniła, dodany jest odpowiedni opis.

Utrata dźwięczności

Utrata dźwięczności jest procesem odwrotnym do udźwięcznienia, także wynikającym z zasady jednorodności grup spółgłoskowych. W wyniku tego spółgłoska dźwięczna staje się bezdźwięczna. Utrata dźwięczności zachodzi najczęściej w pozycji wygłosu, czyli na końcu słowa (np. w wyrazie róg, czytanym [ruk]). Zdarza się też, że zachodzi pod wpływem innej spółgłoski w danej zbitce (np. w słowie trwać, gdzie [v] przechodzi w [f] pod wpływem głoski [t], znajdującej się w tej samej zbitce). Wyjątkiem jest słowo kontrwywiad, gdzie zrostki kontr- i wywiad funkcjonują jak oddzielne słowa i ani t nie ubezdźwięcznia w, ani w nie udźwięcznia t. Generalnie jednak tak nie jest, np. w przedrostkach w-, bez-, roz-, przed-, pod- dźwięczność ostatniej głoski zależy od dźwięczności pierwszej głoski po przedrostku. Przedrostki z- oraz wz- zmieniają pod wpływem wymowy pisownię na s-, ś-, ws- w przypadku, gdyby miały utracić swą dźwięczność.

Udziąsłowienie

  Zobacz listę haseł w kategorii: udziąsłowienie.

Spółgłoska zębowa[3] przed spółgłoską dziąsłową właściwą[3] (zwykle zapisywaną rz, ż, sz, dż, cz) zamienia się sama w dziąsłową lub wtórnie udziąsłowioną. Zwykle nie powoduje to jednak zamiany kolejnych spółgłosek na dziąsłowe, np. w strzała udziąsłowieniu ulega wyłącznie /t/.

Rozsunięcie artykulacyjne

  Zobacz listę haseł w kategorii: rozsunięcie artykulacyjne.

Na ogół litera ń jest czytana IPA[ɲ], AS[ń]. Istnieje jednak zjawisko, zwane rozsunięciem artykulacyjnym, które zmienia tę wymowę w niektórych przypadkach:

  • W zbitkach ńcz, ńdż litera ń jest czytana [ĩ ̯ṇ], np. [avgãĩ ̯ṇčyk] (Afgańczyk).
  • W zbitkach ńc, ńdz litera ń jest czytana [ĩ ̯n], np. [f‿kõĩ ̯ncu] (w końcu)
  • Jeśli po ń następuje w, f, z, s, ż, rz, ź, ś, ch, h, wówczas ń jest czytane [ĩ ̯], np. [pãĩ ̯stfo] (państwo)

Podwyższona artykulacja samogłosek

  Zobacz więcej na osobnej stronie: nazalizacja i podwyższona artykulacja.

  Zobacz listę haseł w kategorii: podwyższona artykulacja.

Każda z samogłosek oprócz /i/, /y/ występuje w wersji z podwyższoną artykulacją (pomiędzy spółgłoskami miękkimi[3]).

Sąsiadujące samogłoski

  Zobacz listy haseł w kategoriach: długa samogłoska, epenteza j, epenteza ł.

Sąsiadujące ze sobą identyczne samogłoski są zazwyczaj czytane jak wydłużona samogłoska. Sąsiedztwo dwóch różnych samogłosek jest trudne do wymówienia (tzw. rozziew artykulacyjny[11]). Pomiędzy /i/ albo /u/ a sąsiednią samogłoską mogą więc pojawić się ledwo słyszalne półsamogłoski (tzw. epenteza). Ich oznaczenie w IPA może być mylące. Oznaczenia IPA[j] (po samogłosce) nie należy mylić z palatalizacją oznaczaną IPA[ʲ] (po spółgłosce). Podobnie IPA[w] nie należy mylić z labializacją, oznaczaną IPA[ʷ], jednak nie występującą w ogólnej polszczyźnie, a jedynie w gwarach. W poniższej tabeli uwzględniono także kombinacje potencjalne, które nie występują w polszczyźnie, z wyjątkiem ewentualnych obcych zapożyczeń.

/a/ /e/ /i/ /o/ /u/ /y/
/a/ AS: /•a/, IPA/aː/ AS: /ae/ AS: /ai ̯i/[15] AS: /ao/ AS: /au/[16] AS: /ay/
/e/ AS: /ea/ AS: /•e/, IPA/ɛː/ AS: /ei ̯i/[15] AS: /eo/ AS: /eu/[16] AS: /ey/
/i/ AS: /ii ̯a/ AS: /ii ̯e/ AS: /•i/, IPA/iː/ AS: /ii ̯o/ AS: /ii ̯u/ AS: /ii ̯y/
/o/ AS: /oa/ AS: /oe/ AS: /oi ̯i/[15] AS: /•o/, IPA/ɔː/ AS: /ou/ AS: /oy/
/u/ AS: /ua/ AS: /ue/ AS: /ui ̯i/[15] AS: /uo/ AS: /•u/, IPA/uː/ AS: /uy/
/y/ AS: /ya/[17] AS: /ye/[17] AS: /yi ̯i/[17][15] AS: /yo/[17] AS: /yu/[17] AS: /•y/, IPA/ɨː/

Geminata

  Zobacz listę haseł w kategorii: geminata.

Dwie identyczne spółgłoski obok siebie, lub w wygłosie i w nagłosie kolejnego słowa, często są wymawiane w postaci tzw. geminaty, oznaczanej identycznie, jak długa samogłoska; zob. też geminata w Wikipedii

Zbitki -nk-, -ng-

  Zobacz listę haseł w kategorii: zbitki -nk-, -ng-.

Zbitki -nk-, -ng- są czytane [ŋk], [ŋɡ]. Wyjątkiem w wymowie ogólnopolskiej jest przypadek, gdy pomiędzy [ŋ] oraz [k] przebiega granica morfologiczna wyrazu i w odmianie sekwencja nk zostaje rozbita (np. w słowie sukienka, D. lm sukienek). Wyjątek ten nie dotyczy pasa Polski od Poznania do Bieszczad.

  Zobacz listę haseł w kategorii: zbitki -nk-, -ng- na granicy wyrazów.

Również jeśli w wygłosie występuje n, a kolejny wyraz rozpoczyna się od k lub g, wówczas n czytane jest [ŋ].

Grupa AN+S

  Zobacz listę haseł w kategorii: grupa ANS.

W zbitkach Ans, Ansz, Amf, Amw gdzie A to samogłoska (przynajmniej w szybkiej wymowie), litera n albo m przechodzi w IPA[w̃], AS[ũ̯]. Oznacza to głoskę podobną do zwykle zapisywanej ł, ale unosowioną, czyli trochę zbliżoną do n. Ponadto samogłoska ulega nazalizacji. Przykłady: instytut, kunsztowny, amfa, tramwaj.

Akcent wyrazowy

Miejsce akcentu

Zasadniczo w języku polskim akcentowana jest przedostatnia sylaba (tzw. akcent paroksytoniczny). Od tej reguły istnieje wiele wyjątków.


  Zobacz listę haseł w kategorii: akcent na ostatnią sylabę (oksytoniczny).

Akcent na ostatnią sylabę (tzw. oksytoniczny) mają[18]:


Akcent na trzecią sylabę od końca (tzw. proparoksytoniczny) [18]:

Akcent na czwartą sylabę od końca[18] (bez oddzielnej nazwy[20]):


  Zobacz listę haseł w kategorii: akcent poboczny.

W słowach o co najmniej czterech sylabach występuje dodatkowy akcent poboczny na pierwszej sylabie.

  Zobacz listę haseł w kategorii: podwójny akcent.

Niektóre słowa składające się z dwóch lub większej liczby zrostków są akcentowane tak, jakby każdy zrostek był osobnym słowem, np. powieściopisarka, IPA[pɔˈvʲjɛ̇ɕt͡ɕɔpʲiˈsarka]. Zjawisko to nazywane jest podwójnym akcentem[21].

Zestrój akcentowy

  Zobacz listę haseł w kategorii: zestrój akcentowy.

Niektóre zespoły następujących po sobie słów akcentowane są razem, stanowiąc tzw. zestrój akcentowy. Wyróżnia się wówczas tzw. proklityki, słowa które dołączają się do następującego po nich słowa i enklityki, które dołączają się do słowa poprzedniego. Proklitykami są:

  • partykuła przecząca nie w połączeniu z co najmniej dwusylabowymi formami czasownika[22]
  • przyimki jednosylabowe[22]
  • niektóre przyimki dwusylabowe, będące wersjami przyimków jednosylabowych: beze, nade, ode, przede, przeze, pode, poza, spode, znade
  • spójniki jednosylabowe[23] – opinie językoznawców są tu zróżnicowane, jedni nie wliczają ich wcale, inni wszystkie, jeszcze inni tylko spójniki i, a[24]. Bot dodający wymowę przyjmuje tę ostatnią opcję.


  Zobacz listę haseł w kategorii: przyimek nie tworzący sylaby.

Przyimki niezawierające samogłoski (czyli w oraz z oraz przestarzałe k) oprócz tego że są proklitykami, tworzą jedną sylabę z pierwszą sylabą następującego po nich słowa. Jest to jedyny w języku polskim przypadek, gdy pisany oddzielnie wyraz nie tworzy własnej sylaby. Enklitykami są[22]:

  • jednosylabowe formy czasowników (lista) po partykule nie
  • jednosylabowe formy zaimków osobowych oprócz mianownika
  • zaimek zwrotny się

Reguły akcentowania:

  • proklityka w zestroju z enklityką są akcentowane na odpowiednią (zwykle drugą, patrz wyżej) sylabę licząc od końca enklityki, np. [ˈɲɛ‿ma] (nie ma), [pʃɛˈzɛ‿mʲɲɛ] (przeze mnie).
  • słowo nie będące proklityką w zestroju z enklityką jest akcentowane tak jakby enklityki nie było.
  • w zestroju proklityki ze słowem nie będącym enklityką akcentowane jest zawsze to drugie słowo, np. [ɲɛ‿ˈmaj] (nie maj).

Wyjątki

Istnieje duża liczba słów obcych, niezasymilowanych, lub nie do końca zasymilowanych, które zachowały (niekiedy częściowo) oryginalną pisownię i wymowę. Niekiedy nietypowa wymowa dotyczy także słowa rdzennie polskiego, jak sześćdziesiąt. Również wśród skrótowców zdarzają się wyjątki w wymowie, por. sposób czytania UPA i USA. Niepełna lista wyjątków znajduje się tutaj.

Zobacz też

Przypisy i źródła

  1. 1,0 1,1 1,2 Danuta Ostaszewska, Jolanta Tambor, Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, wyd. 2, 4 dodruk, sierpień 2009, Warszawa, ISBN 978-83-01-14896-6
  2. więcej wyjątków podano tutaj
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 zob. tabelę spółgłosek
  4. 4,0 4,1 Mieczysław Karaś, Maria Madejowa (red.), Słownik wymowy polskiej, PWN, Warszawa, Kraków 1977.
  5. 5,0 5,1 Halina Karaś: Gwary polskie – Synchroniczna wymowa samogłosek nosowych
  6. 6,0 6,1 Wyjątki: piętnaście, dziewiętnaście, gdzie ę jest czytane jako AS[e]
  7. Zbitka ądż występuje tylko słowach typu skądże, dokądże, gdzie reprezentuje dwie oddzielne głoski: d oraz ż.
  8. 8,0 8,1 8,2 8,3 Zachodzi tu dodatkowo udziąsłowienie [n] przed spółgłoską dziąsłową [č]
  9. 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Zachodzi tutaj tzw. denazalizacja
  10. 10,0 10,1 Istnieją dwie jednakowo poprawne wersje asynchronicznej wymowy zbitki ęś
  11. 11,0 11,1 Halina Karaś: Gwary polskie – Rozziew artykulacyjny
  12. zob. też sekcję Sąsiadujące samogłoski
  13. Poradnia PWN – Android na planetoidzie
  14. Andrzej Markowski: Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, str. 154
  15. 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 o ile litera i po samogłosce byłaby czytana /i/ co w praktyce mogłoby występować tylko w nie do końca spolszczonych wyrazach obcych – zobacz sekcję Funkcje i
  16. 16,0 16,1 o ile litera u jest czytana /u/ – zobacz sekcję Wymowa u
  17. 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 o ile y byłoby czytane AS: /y/ a nie AS: / i ̯/
  18. 18,0 18,1 18,2 Poradnia PWN – Mądre osoby akcentują...
  19. Poradnia PWN – akcent wyrazów jednosylabowych
  20. Poradnia PWN – proproparoksytoniczny?
  21. Władysław Lubaś, Stanisław Urbańczyk, Podręczny słownik poprawnej wymowy polskiej, Warszawa 1990, ISBN 83-85004-32-7
  22. 22,0 22,1 22,2 Hanna Jadacka, Akcent [w:] Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, pod red. Andrzeja Markowskiego, Warszawa 1999, s. 1613–1615
  23. Irena Boruc, Helena Sprengel, Elżbieta Werkowska: Tablice Polonistyczne, wyd. Podkowa, Gdańsk, 2006, ISBN 83-88299-21-2, str. 25
  24. Z. Klemensiewicz: Enklityki i proklityki w języku polskim w: Język Polski, 2/1952