Aneks:Język polski - przymiotniki

Spis treści aneksu | Język polski | Indeks:Hasła w języku polskim

Przymiotniki służą do opisywania cech rzeczownika. Podobnie jak przymiotniki (z wyjątkiem stopniowania i tworzenia przysłówków) odmieniają się również imiesłowy przymiotnikowe (czynne i bierne), liczebniki porządkowe i zaimki przymiotne (który, jaki, taki itp.).

Deklinacja

Przymiotniki odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje: w liczbie pojedynczej – męski, żeński i nijaki, w liczbie mnogiej – męskoosobowy i niemęskoosobowy. Niektóre z nich się stopniują.

Przymiotniki, podobnie jak rzeczowniki, liczebniki i odmienne zaimki, deklinują się, czyli odmieniają się przez przypadki. Formy mianownika i wołacza przymiotników są zawsze takie same. Formy rodzaju męskiego, określające rzeczowniki osobowe, mają taki sam biernik i dopełniacz w obu liczbach, określające rzeczowniki żywotne mają w liczbie pojedynczej biernik taki sam jak dopełniacz, w liczbie mnogiej: biernik równy mianownikowy, a te określające rzeczowniki nieżywotne – w obu liczbach biernik równy mianownikowi. Na tej podstawie niektórzy językoznawcy wyróżniają w języku polskim nie jeden rodzaj męski, a trzy: męskoosobowy, męskozwierzęcy i męskorzeczowy.

W słownikach zwyczajowo podaje się jako formę hasłową przymiotnika mianownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego, jednak w większości przypadków zamiana na inny rodzaj jest regularna i bardzo prosta.

Przymiotniki w mianowniku liczby pojedynczej kończą się w rodzaju męskim na -i lub -y, w rodzaju żeńskim na -ia lub -a, a w rodzaju nijakim na -ie lub -e. Odmiana imiesłowów oraz liczebników porządkowych jest analogiczna.

• Bardzo niewielka grupa przymiotników ma w mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego oraz w bierniku liczby pojedynczej rodzaju męskorzeczowego oboczne formy z końcówką zerową: ciekawy – ciekaw, godny – godzien, gotowy – gotów, łaskawy – łaskaw, miłościwy – miłościw, pełny – pełen, pewny – pewien, syty – syt, świadomy – świadom, warty – wart, wesoły – wesół, winny – winien, zdrowy – zdrów.
• Dwa przymiotniki występują wyłącznie w mianowniku (wszystkich rodzajów i liczb) i mają w rodzaju męskim końcówkę zerową: rad oraz kontent.
• Niektóre zaimki przymiotnikowe mają też inne nieregularności w odmianie, np. sam, ów (rodzaj nijaki: samo, owo).

Przymiotniki kończące się na -i tworzą formę mianownika rodzaju męskoosobowego ze zmianami:

• -gi → -dzy (drogi → drodzy)
• -ki → -cy (wielki → wielcy)

oraz formę rodzaju żeńskiego:

• -gi → -ga w mianowniku oraz → gą w narzędniku
• -ki → -ka w mianowniku oraz → ką w narzędniku

Przypadek	m	f	n	lm m	lm nm
M., W.	~i lwi, wielki, drogi	~ia/~a lwia, wielka, droga	~ie lwie, wielkie, drogie	~i/~y lwi, wielcy, drodzy	~ie lwie, wielkie, drogie
D.	~iego lwiego, wielkiego, drogiego	~iej lwiej, wielkiej, drogiej	~iego lwiego, wielkiego, drogiego	~ich lwich, wielkich, drogich	~ich lwich, wielkich, drogich
C.	~iemu lwiemu, wielkiemu, drogiemu	~iej lwiej, wielkiej, drogiej	~iemu lwiemu, wielkiemu, drogiemu	~im lwim, wielkim, drogim, drogim	~im lwim, wielkim, drogim, drogim
B.	~iego lwiego, wielkiego, drogiego	~ią lwią, wielką, drogą	~ie lwie, wielkie, drogie	~ich lwich, wielkich, drogich	~ie lwie, wielkie, drogie
N.	~im lwim, wielkim, drogim	~ią/~ą lwią, wielką, drogą	~im lwim, wielkim, drogim	~imi lwimi, wielkimi, drogimi	~imi lwimi, wielkimi, drogimi
Ms.	~im lwim, wielkim, drogim	~iej lwiej, wielkiej, drogiej	~im lwim, wielkim, drogim	~ich lwich, wielkich, drogich	~ich lwich, wielkich, drogich

Przymiotniki kończące się na -y tworzą formę mianownika rodzaju męskoosobowego ze zmianami:

• r → rz (stary → starzy, mądry → mądrzy)
• s → ś (żałosny → żałośni)
• końcówka -ty → -ci (popielaty → popielaci)
• końcówka -ły → -li (biały → biali)
• końcówka -ny → -ni (wolny → wolni, czytany → czytani)

Czasem w temacie następuje wymiana o → e, szczególnie w imiesłowach biernych (wesoły → weseli, robiony → robieni).

Przypadek	m	f	n	lm m	lm nm
M., W.	~y chory, martwy	~a chora, martwa	~e chore, martwe	~y/~i chorzy, martwi	~e chore, martwe
D.	~ego chorego, martwego	~ej chorej, martwej	~ego chorego, martwego	~ych chorych, martwych	~ych chorych, martwych
C.	~emu choremu, martwemu	~ej chorej, martwej	~emu choremu, martwemu	~ym chorym, martwym	~ym chorym, martwym
B.	~ego/~y chorego, martwego	~ą chorą, martwą	~e/~y chore, martwe	~ych chorych, martwych	~e chore, martwe
N.	~ym chorym, martwym	~ą chorą, martwą	~ym chorym, martwym	~ymi chorymi, martwymi	~ymi chorymi, martwymi
Ms.	~ym chorym, martwym	~ej chorej, martwej	~ym chorym, martwym	~ych chorych, martwych	~ych chorych, martwych

W wyrażeniach: po polsku, po francusku, po niemiecku, po ojcowsku itd. występują przymiotniki w starej formie celownika, która była tworzona przez dodanie do tematu końcówki -u. Przykłady:

Mówię po polsku / po francusku / po niemiecku / po angielsku itd. (nie: polskiemu, francuskiemu, niemieckiemu, angielskiemu itd.).

Dzisiaj wyrażenia te są traktowane jako jeden wyraz: przysłówek. W innych sytuacjach celownik przyjmuje normalną formę:

Przysłuchuję się mówionemu językowi angielskiemu.

Stopniowanie przymiotników

Stopniowanie przymiotników umożliwia porównywanie natężenia tej samej cechy. Przymiotniki tworzą formy stopnia równego: ładny, wyższego: ładniejszy i najwyższego: najładniejszy. Wyróżnia się trzy typy stopniowania: regularne, nieregularne i opisowe.

Stopień najwyższy tworzy się zawsze przez dodanie przedrostka naj- do formy stopnia wyższego przymiotnika lub – jeśli przymiotnik stopniuje się opisowo – przez użycie zamiast słowa bardziej słowa najbardziej.

Stopniowanie regularne

Stopień wyższy przymiotników tworzy się za pomocą końcówki -szy:

• -y → -szy (nowy → nowszy, młody → młodszy)

czemu często towarzyszą oboczności w tematach:

• -ąc-y → -ęt-szy (gorący → gorętszy)
• -ad-y → -ed-szy (blady → bledszy)
• -ł-y → -l-szy (trwały → trwalszy, miły → milszy), a ponadto:

• -iał-y → -iel-szy (biały → bielszy, śmiały → śmielszy)
• -oł-y → -el-szy (wesoły → weselszy)

lub końcówki -ejszy (z obocznościami w temacie):

• -ł-y → -l-ejszy (ciepły → cieplejszy)
• -n-y → -ni-ejszy (ciemny → ciemniejszy, kwaśny → kwaśniejszy, śmieszny → śmieszniejszy)

• -sn-y → -śni-ejszy (jasny → jaśniejszy, ciasny → ciaśniejszy)

• -r-y → -rz-ejszy (mądry → mądrzejszy)
• -t-y → -ci-ejszy (żółty → żółciejszy)
• -w-y → -wi-ejszy (łatwy → łatwiejszy)

Stopniowanie nieregularne

Niektóre przymiotniki tworzą nieregularne formy stopnia wyższego, por.:

Przymiotnik	Stopień wyższy	Stopień najwyższy
dobry	lepszy	najlepszy
zły	gorszy	najgorszy
duży	większy	największy
mały	mniejszy	najmniejszy

Stopniowanie opisowe

Niektóre przymiotniki tworzą stopień wyższy za pomocą słowa bardziej i formy stopnia równego. Możliwe jest również stopniowanie w ten sposób przymiotników, które tworzą stopień wyższy regularnie albo nieregularnie. Na przykład: nerwowy → bardziej nerwowy.

Przymiotniki pochodzące od rzeczowników (np. drewniany, metalowy itp.) nie tworzą stopnia wyższego i najwyższego. Nie stopniują się również imiesłowy, zaimki przymiotne ani liczebniki porządkowe.

Tworzenie przysłówków

Przysłówki odprzymiotnikowe tworzy się przez odrzucenie końcówki (-i lub -y) i zastąpienie jej końcówką -o lub -e. Przykłady:

• szybki → szybko, jasny → jasno itd.

W przypadkach, gdy przymiotnik kończy się na -r-y, przysłówek przyjmuje końcówkę -rz-e:

• dobry → dobrze, mądry → mądrze itd.

Wyjątki: zły → źle, trwały → trwale (ale śmiały → śmiało), stary → staro.

Więcej o przysłówkach