Aneks:Język polski - przymiotniki

Spis treści aneksu | Język polski | Indeks:Hasła w języku polskim

Przymiotniki służą do opisywania cech rzeczownika. Podobnie jak przymiotniki (z wyjątkiem stopniowania i tworzenia przysłówków) odmieniają się również imiesłowy przymiotnikowe (czynne i bierne), liczebniki porządkowe i zaimki przymiotne (który, jaki, taki itp.).

Deklinacja edytuj

Przymiotniki odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje: w liczbie pojedynczej – męski, żeński i nijaki, w liczbie mnogiej – męskoosobowy i niemęskoosobowy. Niektóre z nich się stopniują.

Przymiotniki, podobnie jak rzeczowniki, liczebniki i odmienne zaimki, deklinują się, czyli odmieniają się przez przypadki. Formy mianownika i wołacza przymiotników są zawsze takie same. Formy rodzaju męskiego, określające rzeczowniki osobowe, mają taki sam biernik i dopełniacz w obu liczbach, określające rzeczowniki żywotne mają w liczbie pojedynczej biernik taki sam jak dopełniacz, w liczbie mnogiej: biernik równy mianownikowy, a te określające rzeczowniki nieżywotne – w obu liczbach biernik równy mianownikowi. Na tej podstawie niektórzy językoznawcy wyróżniają w języku polskim nie jeden rodzaj męski, a trzy: męskoosobowy, męskozwierzęcy i męskorzeczowy.

W słownikach zwyczajowo podaje się jako formę hasłową przymiotnika mianownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego, jednak w większości przypadków zamiana na inny rodzaj jest regularna i bardzo prosta.

Przymiotniki w mianowniku liczby pojedynczej kończą się w rodzaju męskim na -i lub -y, w rodzaju żeńskim na -ia lub -a, a w rodzaju nijakim na -ie lub -e. Odmiana imiesłowów oraz liczebników porządkowych jest analogiczna.

Przymiotniki kończące się na -i tworzą formę mianownika rodzaju męskoosobowego ze zmianami:

  • -gi-dzy (drogidrodzy)
  • -ki-cy (wielkiwielcy)

oraz formę rodzaju żeńskiego:

  • -gi-ga w mianowniku oraz → w narzędniku
  • -ki-ka w mianowniku oraz → w narzędniku
Przypadek m f n lm m lm nm
M., W. ~i
lwi, wielki, drogi
~ia/~a
lwia, wielka, droga
~ie
lwie, wielkie, drogie
~i/~y
lwi, wielcy, drodzy
~ie
lwie, wielkie, drogie
D. ~iego
lwiego, wielkiego, drogiego
~iej
lwiej, wielkiej, drogiej
~iego
lwiego, wielkiego, drogiego
~ich
lwich, wielkich, drogich
~ich
lwich, wielkich, drogich
C. ~iemu
lwiemu, wielkiemu, drogiemu
~iej
lwiej, wielkiej, drogiej
~iemu
lwiemu, wielkiemu, drogiemu
~im
lwim, wielkim, drogim, drogim
~im
lwim, wielkim, drogim, drogim
B. ~iego
lwiego, wielkiego, drogiego
~ią
lwią, wielką, drogą
~ie
lwie, wielkie, drogie
~ich
lwich, wielkich, drogich
~ie
lwie, wielkie, drogie
N. ~im
lwim, wielkim, drogim
~ią/~ą
lwią, wielką, drogą
~im
lwim, wielkim, drogim
~imi
lwimi, wielkimi, drogimi
~imi
lwimi, wielkimi, drogimi
Ms. ~im
lwim, wielkim, drogim
~iej
lwiej, wielkiej, drogiej
~im
lwim, wielkim, drogim
~ich
lwich, wielkich, drogich
~ich
lwich, wielkich, drogich

Przymiotniki kończące się na -y tworzą formę mianownika rodzaju męskoosobowego ze zmianami:

  • rrz (starystarzy, mądrymądrzy)
  • sś (żałosnyżałośni)
  • końcówka -ty-ci (popielatypopielaci)
  • końcówka -ły-li (białybiali)
  • końcówka -ny-ni (wolnywolni, czytanyczytani)

Czasem w temacie następuje wymiana oe, szczególnie w imiesłowach biernych (wesoływeseli, robionyrobieni).

Przypadek m f n lm m lm nm
M., W. ~y
chory, martwy
~a
chora, martwa
~e
chore, martwe
~y/~i
chorzy, martwi
~e
chore, martwe
D. ~ego
chorego, martwego
~ej
chorej, martwej
~ego
chorego, martwego
~ych
chorych, martwych
~ych
chorych, martwych
C. ~emu
choremu, martwemu
~ej
chorej, martwej
~emu
choremu, martwemu
~ym
chorym, martwym
~ym
chorym, martwym
B. ~ego/~y
chorego, martwego

chorą, martwą
~e/~y
chore, martwe
~ych
chorych, martwych
~e
chore, martwe
N. ~ym
chorym, martwym

chorą, martwą
~ym
chorym, martwym
~ymi
chorymi, martwymi
~ymi
chorymi, martwymi
Ms. ~ym
chorym, martwym
~ej
chorej, martwej
~ym
chorym, martwym
~ych
chorych, martwych
~ych
chorych, martwych

W wyrażeniach: po polsku, po francusku, po niemiecku, po ojcowsku itd. występują przymiotniki w starej formie celownika, która była tworzona przez dodanie do tematu końcówki -u. Przykłady:

Mówię po polsku / po francusku / po niemiecku / po angielsku itd. (nie: polskiemu, francuskiemu, niemieckiemu, angielskiemu itd.).

Dzisiaj wyrażenia te są traktowane jako jeden wyraz: przysłówek. W innych sytuacjach celownik przyjmuje normalną formę:

Przysłuchuję się mówionemu językowi angielskiemu.

Stopniowanie przymiotników edytuj

Stopniowanie przymiotników umożliwia porównywanie natężenia tej samej cechy. Przymiotniki tworzą formy stopnia równego: ładny, wyższego: ładniejszy i najwyższego: najładniejszy. Wyróżnia się trzy typy stopniowania: regularne, nieregularne i opisowe.

Stopień najwyższy tworzy się zawsze przez dodanie przedrostka naj- do formy stopnia wyższego przymiotnika lub – jeśli przymiotnik stopniuje się opisowo – przez użycie zamiast słowa bardziej słowa najbardziej.

Stopniowanie regularne edytuj

Stopień wyższy przymiotników tworzy się za pomocą końcówki -szy:

  • -y-szy (nowynowszy, młodymłodszy)
czemu często towarzyszą oboczności w tematach:
  • -ąc-y-ęt-szy (gorącygorętszy)
  • -ad-y-ed-szy (bladybledszy)
  • -ł-y-l-szy (trwałytrwalszy, miłymilszy), a ponadto:
  • -iał-y-iel-szy (białybielszy, śmiałyśmielszy)
  • -oł-y-el-szy (wesoływeselszy)

lub końcówki -ejszy (z obocznościami w temacie):

  • -ł-y-l-ejszy (ciepłycieplejszy)
  • -n-y-ni-ejszy (ciemnyciemniejszy, kwaśnykwaśniejszy, śmiesznyśmieszniejszy)
  • -sn-y-śni-ejszy (jasnyjaśniejszy, ciasnyciaśniejszy)
  • -r-y-rz-ejszy (mądrymądrzejszy)
  • -t-y-ci-ejszy (żółtyżółciejszy)
  • -w-y-wi-ejszy (łatwyłatwiejszy)

Stopniowanie nieregularne edytuj

Niektóre przymiotniki tworzą nieregularne formy stopnia wyższego, por.:

Przymiotnik Stopień wyższy Stopień najwyższy
dobry lepszy najlepszy
zły gorszy najgorszy
duży większy największy
mały mniejszy najmniejszy

Stopniowanie opisowe edytuj

Niektóre przymiotniki tworzą stopień wyższy za pomocą słowa bardziej i formy stopnia równego. Możliwe jest również stopniowanie w ten sposób przymiotników, które tworzą stopień wyższy regularnie albo nieregularnie. Na przykład: nerwowybardziej nerwowy.

Przymiotniki pochodzące od rzeczowników (np. drewniany, metalowy itp.) nie tworzą stopnia wyższego i najwyższego. Nie stopniują się również imiesłowy, zaimki przymiotne ani liczebniki porządkowe.

Tworzenie przysłówków edytuj

Przysłówki odprzymiotnikowe tworzy się przez odrzucenie końcówki (-i lub -y) i zastąpienie jej końcówką -o lub -e. Przykłady:

  • szybkiszybko, jasnyjasno itd.

W przypadkach, gdy przymiotnik kończy się na -r-y, przysłówek przyjmuje końcówkę -rz-e:

  • dobrydobrze, mądrymądrze itd.

Wyjątki: złyźle, trwałytrwale (ale śmiałyśmiało), starystaro.

Więcej o przysłówkach