Aneks:Język polski - czasowniki

Spis treści aneksu | Język polski | Indeks:Hasła w języku polskim

Czasowniki określają czynność lub stan. Tylko czasowniki mogą występować jako orzeczenie zdania.

W języku polskim występuje wiele form czasowników. Czasowniki polskie podlegają koniugacji, czyli odmianie przez osoby i czasy. W Wikisłowniku znajdują się tabele koniugacji, które umożliwiają samodzielne utworzenie odpowiednich form czasownika. Przy każdym haśle znajduje się odnośnik do odpowiedniej koniugacji.

W tym artykule zostały omówione wszystkie formy czasownika.

Zobacz: koniugacja I ~ II ~ III ~ IV ~ Va ~ Vb ~ Vc ~ VIa ~ VIb ~ VIIa ~ VIIb ~ VIIIa ~ VIIIb ~ IX ~ Xa ~ Xb ~ Xc ~ XI

Czasowników używa się w trzech trybach: oznajmującym (lub orzekającym, deklaratywnym; łac. indicativus), przypuszczającym (łac. potentialis) i rozkazującym (łac. imperativus). W języku polskim tryb oznajmujący może wystąpić w czterech czasach: teraźniejszym, przeszłym, przyszłym i zaprzeszłym. Czas zaprzeszły jest obecnie rzadko używany.

Aspekt dokonany i niedokonany

Czasownik w aspekcie niedokonanym wyraża ciągłość danej czynności. Czasownik w aspekcie dokonanym wyraża fakt, że czynność została zakończona lub będzie zakończona w przyszłości. Większość czasowników w aspekcie niedokonanym ma swój odpowiednik z aspektem dokonanym. Często utworzenie czasownika dokonanego wymaga tylko dodania odpowiedniego przedrostka ("robić" → "zrobić", "czytać" → "przeczytać"), ale wiele czasowników tworzy swój aspekt dokonany przez zmianę tematu ("zarabiać" → "zarobić", "wyczytywać" → "wyczytać").

Dodatkowo, osobną grupę czasowników stanowią czasowniki wielokrotne, które oznaczają częste powtarzanie danej czynności. Odmieniają się zwykle wg koniugacji VIII (VIIIa i VIIIb). Przykładami takich czasowników są np. "czytywać", "pisywać", "bywać", "pijać" itd.

Nie wszystkie czasowniki (szczególnie nieprzechodnie, zob. niżej) mają swój odpowiednik w czasowniku wielokrotnym (np. "biegać", "pływać", "robić"); pozostałe tworzą czasownik wielokrotny od formy niedokonanej ("czytać" → "czytywać").

Bezokolicznik

Bezokoliczniki są podstawowymi formami czasownika, jednak rzadko występują samodzielnie w zdaniu. Forma bezokolicznika podawana jest zawsze w słownikach. Po formie bezokolicznika można poznać, do której koniugacji dany czasownik należy.

Polskie bezokoliczniki kończą się literą -ć, na przykład "pisać", lub (rzadziej) -c, na przykład "móc".

Tryb oznajmujący

W trybie oznajmującym mówca podaje wykonywaną czynność jako istniejącą lub uważa, że jest ona istniejąca. Czynność może być wykonana w przeszłości (czas przeszły), w przyszłości (czas przyszły), obecnie (czas teraźniejszy) lub w przeszłości, przed innym omawianym zdarzeniem (czas zaprzeszły).

Czas teraźniejszy

W czasie teraźniejszym wyróżnia się trzy osoby, każda w liczbie pojedynczej lub mnogiej: 1. osoba (lp. "ja", lm. "my"), 2 osoba (lp. "ty", lm "wy"), 3. osoba (lp. "on", "ona", "ono", lm. "oni", "one").

Od rodzaju wykonawcy czynności (rzeczownika lub zaimka) zależy forma czasownika, która będzie użyta. W czasie teraźniejszym nie ma rozróżnienia, czy wykonawca czynności jest rodzaju męskiego, żeńskiego, nijakiego, męskoosobowego lub niemęskoosobowego. Przykład:

Zosia pije kawę. Mechanik pije kawę.

Czasowniki dokonane nie tworzą form czasu teraźniejszego.

Czas przeszły

W czasie przeszłym należy dodatkowo uwzględnić rodzaj wykonawcy czynności. Przykład:

Zosia piła kawę. Mechanik pił kawę.

Wszystkie czasowniki tworzą formy czasu przeszłego. Czasowniki niedokonane wyrażają, że czynność była zaczęta, ale mogła nie zostać zakończona. Przykład:

Robiłem pracę domową, ale nagle pies wyrwał mi zeszyt i zjadł.

Tutaj podmiot zaczął robić pracę domową, ale z pewnych powodów jej nie dokończył.

Fakt, że użyto czasownika w aspekcie niedokonanym, nie oznacza, że czynność nie była dokończona:

Robiłem pracę domową, ale nagle pies mi wyrwał zeszyt. Zabrałem mu go, dokończyłem pracę i dostałem z niej piątkę.

Czasownik dokonany określa, że czynność została wykonana do końca:

Robiłem pracę domową, ale nagle pies mi wyrwał zeszyt i zjadł.

Tutaj pies bezpowrotnie zabrał zeszyt i zjadł. Zeszytu nie można już odzyskać.

W zdaniach utworzonych w czasie przeszłym dozwolone jest użycie formy 3 osoby lp. lub lm. jako orzeczenia, dalszą część odpowiedniej końcówki może zaś przyjąć dowolny inny wyraz w zdaniu. Taki wyraz uzyskuje pewne wzmocnienie znaczenia:

Powiedziałem, że to właśnie zrobiliśmy. – końcówka 3. os. lm. -ili, końcówka 2. os. lm. -iliśmy
Powiedziałem, że tośmy właśnie zrobili. – nacisk na "to".
Powiedziałem, że to właśnieśmy zrobili. – nacisk na "właśnie".
Powiedziałem, że to myśmy właśnie zrobili. – nacisk na "my" (nikt inny, tylko my!).

Można również dołączyć końcówkę do spójnika "że":

Powiedziałem, żeśmy to (my) właśnie zrobili. – nieco silniej zaakcentowany fakt wykonania czynności.

Błędem jest natomiast dołączanie końcówki do partykuły "że" niepełniącej funkcji ekspresywnej:

Powiedziałem, że to żeśmy (my) właśnie zrobili.

Forma bezosobowa czasu przeszłego

Ta forma czasownika wyraża sam fakt wykonania czynności, ale uniemożliwia określenie jej wykonawcy. Przykład:

Zasadzono drzewa.

Czyli: Ktoś zasadził drzewa, ale nie wiadomo kto.

Czas zaprzeszły

Czasu zaprzeszłego używa się do podkreślenia, że jedna czynność została wykonana lub była wykonywana przed wykonywaniem innej czynności. Do konstrukcji tego czasu używa się czasownika "być" w odpowiedniej formie czasu przeszłego oraz samego czasownika w czasie przeszłym. Przykład:

Ojciec kupił był samochód, a potem go sprzedał.

W przykładzie ojciec kupił samochód wcześniej, niż go sprzedał. Obecnie użycie czasu zaprzeszłego zanika i poprawna jest również forma z użyciem w obu zdaniach czasu przeszłego:

Ojciec kupił samochód, a potem go sprzedał.

gdyż na następstwo zdarzeń wskazuje słowo "potem". Pominięcie czasu zaprzeszłego może jednak prowadzić do pewnych niespójności logicznych, np. w przypadku, kiedy stosujemy spójnik "i":

Wszedłem i zamknąłem drzwi.

W tym przypadku ze zdania wynika, że podmiot jednocześnie wszedł i zamknął drzwi, chociaż intuicja podpowiada, że najpierw wszedł, a potem zamknął drzwi.

Formy czasu zaprzeszłego są za to powszechnie stosowane w trybie przypuszczającym (zob. niżej).

Czas przyszły

Czasowniki dokonane tworzą czas przyszły prosty. Zdanie w czasie przyszłym prostym wyraża pewność mówcy, że wykonawca czynności wykona ją do końca:

Zapalę papierosa. On pójdzie do szkoły.

W czasie przyszłym prostym nie ma rozróżnienia między rodzajem gramatycznym wykonawcy czynności.

Czasowniki niedokonane tworzą czas przyszły złożony, powstały przez użycie słowa "być" w odpowiedniej formie czasu przyszłego i danego czasownika w czasie przeszłym. Taka konstrukcja wyraża pewność, że czynność będzie wykonywana, ale nie wiadomo, czy zostanie zakończona:

Jerzy będzie robił zaległą pracę, ale nie wie, czy ją dziś zrobi.
Anna będzie robiła zaległą pracę, ale nie wie, czy ją dziś zrobi.

Zamiast czasownika w czasie przeszłym można użyć bezokolicznika:

Jerzy będzie robić zaległą pracę, ale nie wie, czy ją dziś zrobi.
Anna będzie robić zaległą pracę, ale nie wie, czy ją dziś zrobi.

We wszystkich przykładach "zrobi" jest formą czasu przyszłego prostego.

Tryb rozkazujący

Tryb rozkazujący wyraża polecenie skierowane do podmiotu zdania, aby wykonał jakąś czynność. W języku polskim czasowniki tworzą formy trybu rozkazującego przez zmianę swoich końcówek dla 2. osoby lp. i lm. oraz dla 1. osoby lm. W 3. osobie lp. i lm. używa się formy:

"niech" (podmiot) czas przyszły prosty/teraźniejszy

Czasu przyszłego prostego używa się dla czasowników dokonanych, a teraźniejszego – dla niedokonanych. Przykłady:

Niech on przyjdzie!
Niech Pan poczeka!
Niech oni się nie ruszają!

Tryb przypuszczający

Tryb przypuszczający wyraża niepewność mówcy co do faktu zaistnienia czynności. Do tworzenia trybu przypuszczającego używa się końcówki -by. Końcówkę tę zawierają w sobie również wyrazy "gdyby", "jeśliby". Może być również dodana do zaimków rozpoczynających zdanie podrzędne. Czasownik przyjmuje odpowiednią formę swojego czasu przeszłego dla trzeciej osoby (liczby pojedynczej lub mnogiej).

Końcówka -by ulega odmianie, w zależności od osoby:

  • 1. osoba: lp. -bym; lm. -byśmy
  • 2. osoba: lp. -byś; lm. -byście
  • 3. osoba: lp. -by; lm. -by

Przykłady:

Jeśli chcielibyście to kupić, to chętnie to sprzedam. = Jeślibyście chcieli to kupić, to chętnie to sprzedam.
Czy znalazłby się tu ktoś, kto by to umiał? = Czy znalazłby się tu ktoś, kto umiałby to?
Gdybyście chcieli, to moglibyście to zrobić. = Gdybyście chcieli, tobyście mogli to zrobić.

W trybie przypuszczającym mówiący może odnosić się do wydarzeń, które mogą zajść obecnie (tzw. tryb przypuszczający potencjalny), lub do wydarzeń, które mogły być wykonane w przeszłości (tryb przypuszczający nierzeczywisty). Odnosząc się do zdarzeń z przeszłości, należy użyć konstrukcji analogicznej do czasu zaprzeszłego z trybu oznajmującego. W zdaniu:

Gdybyś poszedł do pracy, mielibyśmy pieniądze.

mówiący wyraża sugestię, że adresat wiadomości (podmiot) może (w tej chwili) iść do pracy i prawdopodobnie będą z tego pieniądze – możliwość czynności występuje w trybie przypuszczającym potencjalnym. Jest to odpowiednik czasu teraźniejszego i przyszłego z trybu oznajmującego. W zdaniu:

Gdybyś poszedł był do pracy, mielibyśmy pieniądze.

mówiący odnosi się do sytuacji przeszłej (tryb przypuszczający nierzeczywisty): podmiot mógł jakiś czas temu pójść do pracy, ale tego wtedy nie zrobił¹). Wówczas teraz byłyby pieniądze. Jest to odpowiednik czasu przeszłego i teraźniejszego z trybu oznajmującego.

¹) uwaga: to, że podmiot nie wykonał czynności wtedy, nie oznacza, że nie mógł jej wykonać później.

Imiesłowy

Imiesłowy występują jako orzeczenia w zdaniach, a określają drugą czynność wykonywaną równocześnie przez podmiot. Imiesłowy przysłówkowe określają samą czynność jako wykonywaną równocześnie z czynnością podaną w orzeczeniu, a imiesłowy przymiotnikowe – podmiot jako wykonawcę innej czynności.

Imiesłów przymiotnikowy czynny oznacza czynność, jaką wykonuje podmiot równocześnie z inną czynnością. Imiesłów taki tworzą czasowniki niedokonane. Przykład:

Oglądający mecz Stefan nie ma czasu dla żony.

Orzeczeniem jest czasownik "mieć" ("ma"). Stefan nie ma czasu dla żony. Jednocześnie jest on wykonawcą drugiej czynności: ogląda mecz. Ta druga czynność jest wykonywana jakby w tle; istotą zdania jest to, że Stefan nie ma czasu dla żony.

Imiesłów przymiotnikowy bierny oznacza, że podmiot jest celem innej czynności, wykonywanej na nim przez kogoś lub coś innego. Imiesłowy takie tworzą czasowniki niedokonane:

Oglądany przez niego mecz absorbuje całą jego uwagę.

Tutaj podmiotem jest "mecz", a orzeczeniem czasownik "absorbować" ("absorbuje"). Główną część zdania stanowi fakt, że mecz absorbuje uwagę Stefana. Jednocześnie mecz jest celem innej czynności: "oglądać" – jest oglądany.

Imiesłów przymiotnikowy przeszły oznacza, że czynność podmiotu została wykonana przed główną czynnością. Imiesłów ten tworzą czasowniki dokonane:

"Szkoda, że telewizor nie jest popsuty" – myśli żona Stefana.

W pierwszym zdaniu podmiotem jest słowo "telewizor", orzeczeniem - "być" ("jest"). Imiesłowem przeszłym jest czasownik "popsuć" ("popsuty"). Gdyby telewizor był popsuty, to samo popsucie musiałoby się odbyć wcześniej.

Imiesłów przysłówkowy współczesny określa czynność jako wykonywaną równolegle z inną. Imiesłowy te tworzą czasowniki niedokonane:

Marząc o tym, żona Stefana robi mu awanturę.

Podmiotem jest "żona Stefana", orzeczeniem – "robić" ("robi"). Jednocześnie czynność odbywa się równolegle z inną" z "marzeniem" o czymś.

Imiesłów przysłówkowy uprzedni określa czynność, która została wykonana przed inną czynnością. Imiesłowy te tworzą czasowniki dokonane i często jest przyczyną czynności głównej:

Usłyszawszy wiele nieprzyjemnych słów, Stefan posłusznie zgadza się wyłączyć telewizor.

Podmiotem jest "Stefan", orzeczeniem – "zgadzać się" ("zgadza się"). Przed "zgadzaniem się" zaszła jeszcze inna czynność: Stefan "usłyszał" coś, co sprawiło, że doszło do zgody.

Imiesłowy przymiotnikowe odmieniają się jak przymiotniki (deklinacja). zobacz też: Przymiotniki w języku polskim.

Rekcja

Rekcja to inaczej rząd czasownika. Wiele czasowników "rządzi" dopełnieniem, nadając mu formę w określonym przypadku. Większość polskich czasowników rządzi biernikiem. Czasowniki te, gdy są zaprzeczone lub użyte w zdaniu, które z kontekstu jest zaprzeczone, rządzą dopełniaczem, np.:

Oglądam wystawę. Nie oglądam wystawy.

Pozostałe czasowniki rządzą tym samym przypadkiem zarówno, gdy nie są, jak i gdy są zaprzeczone:

Zapobiegł nieszczęściu. Nie zapobiegł nieszczęściu.

Strona czynna, zwrotna i bierna

Strony nie określają wzajemnego stosunku podmiotu i dopełnienia.

Strona czynna określa, że to podmiot jest wykonawcą czynności:

Mechanik naprawia samochód.

Strona bierna określa, że podmiot jest celem czynności, wykonywanej przez coś/kogoś innego:

Samochód jest naprawiany przez mechanika.

Stronę bierną tworzy się przez użycie słowa "być" w odpowiedniej formie oraz imiesłowu przymiotnikowego biernego lub (w czasie przeszłym i przyszłych) przez słowa "być" i "zostać" z imiesłowem przymiotnikowym biernym lub przeszłym.

Czasowniki, które tworzą stronę bierną, nazywa się przechodnimi, a czasowniki, które nie tworzą strony biernej – nieprzechodnimi.

Strona zwrotna występuje, gdy podmiot jednocześnie jest odbiorcą skutków czynności. Czasowniki, które tworzą stronę zwrotną, nazywa się zwrotnymi. W języku polskim wszystkie takie czasowniki występują z zaimkiem zwrotnym "się".

Jerzy zamknął się w pokoju.

Podmiot wykonał czynność zamknięcia na sobie samym.

Rzeczowniki odczasownikowe (gerundia)

Od czasowników można utworzyć rzeczowniki, będące nazwami wykonywanych czynności. Przykład: czytać → czytanie, robić → robienie.