Aneks:Język duński - czasownik

W języku duńskim czasowniki nie mają końcówek zależnych od osób:

jeg arbejder	du arbejder	han arbejder	vi arbejder

Czasowniki mają następujące formy:

Bezokolicznik:	at studere	at betale
Tryb rozkazujący:	studer	betal

Tryb rozkazujący i rdzeń czasownika są prawie zawsze identyczne.

Rdzeń czasownika jest podstawową formą słowotwórczą.

Forma normalnie równa się bezokolicznikowi bez –e, ale formy te mogą też być identyczne.

Imiesłów czasu teraźniejszego:	studerende	gående

Przy prawie wszystkich czasownikach dodajemy końcówkę –ende do rdzenia.

Imiesłów czasu przeszłego:	studeret	betalt

Dla czasowników, które w czasie przeszłym kończą się na –ede, przeważnie dodajemy –et do rdzenia.

Dla czasowników, które w czasie przeszłym kończą się na –te, przeważnie dodajemy –t do rdzenia.

Czas teraźniejszy:	jeg studerer	jeg betaler

Do większości czasowników dodajemy końcówkę –er do formy bezokolicznika.

Czas przeszły:	jeg studerede	jeg betalte

Ogromna większość czasowników tworzy czas przeszły przez:

dodanie –ede do formy bezokolicznika.
dodanie –te do rdzenia.

Istnieją jednak liczne wyjątki.

Czas przeszły złożony:	jeg har betalt	han har studeret

Tworzymy przez har/ er + imiesłów czasu przeszłego.

Czas zaprzeszły:	han havde betalt	han havde studeret

Tworzymy przez havde/ var + imiesłów czasu przeszłego.

Czas przyszły:	&nbsp	&nbsp

Żeby utworzyć czas przyszły, używamy czasu teraźniejszego, często wraz z okolicznikami czasu. Czas przyszły tworzymy też w inny sposób, na przykład za pomocą vil/ skal + bezokolicznik.

Na podstawie 6 form czasownika możemy stworzyć wszystkie czasy.

Ogromna większość czasowników odmienia się według 2 podstawowych wzorów.

&nbsp	Grupa I Zakończona na samogłoskę	Grupa I Zakończona na spółgłoskę	Grupa II	Grupa II
Bezokolicznik	at bo	at elske	at betale	at købe
Tryb rozkazujący/ rdzeń	bo	elsk	betal	køb
Czas teraźniejszy	bor	elsker	betaler	køber
Czas przeszły	boede	elskede	betalte	købte
Imiesłów czasu przeszłego	boet	elsket	betalt	købt
Imiesłów czasu teraźniejszego	boende	elskende	betalende	købende

Poza czasownikami regularnymi – zwanymi też słabymi – mamy w duńskim liczne czasowniki mocne – nieregularne. Jednak nawet czasowniki nieregularne odmieniają się według pełnych wzorów.

Bezokolicznik	Tryb rozkazujący	Czas teraźniejszy	Czas przeszły	Imiesłów czasu przeszłego	Imiesłów czasu teraźniejszego
at tage	tag	tager	tog	taget	tagende
at bede	bed	beder	bad	bedt	bedende
at le	le	ler	lo	leet	leende
at se	se	ser	så	set	seende
at give	giv	giver	gav	givet	givende
at drikke	drik	drikker	drak	drukket	drikkende
at skrive	skriv	skriver	skrev	skrevet	skrivende
at bide	bid	bider	bad	bidt	bidende
al ligge	lig	ligger	lå	ligget	liggende
at synge	syng	synger	sang	sunget	syngende
at fryse	frys	fryser	frøs	frosset	frysende
at skyde	skyd	skyder	skød	skudt	skydende
at betyde	(betyd)	betyder	betød	betydet	betydende
at flyve	flyv	flyver	fløj	fløjet	flyvende
at gå	gå	går	gik	gået	gående

Zobacz też: Wykaz czasowników nieregularnych w języku duńskim

Czasowników posiłkowych należy uczyć się osobno.

Bezokolicznik	Tryb rozkazujący	Czas teraźniejszy	Czas przeszły	Imiesłów czasu przeszłego	Imiesłów czasu teraźniejszego
at være	var	er	var	været	værende
at have	hav	har	havde	haft	havende
at blive	bliv	bliver	blev	blevet	blivende
at ville	(vil)	vil	ville	villet	—–
at turde	(tør)	tør	turde	turdet	—–
at burde	(bør)	bør	burde	—–	—–
at gide	gid	gider	gad	gidet	—–
at skulle	(skal)	skal	skulle	skullet	—–
at kunne	(kan)	kan	kunne	kunnet	—–
at måtte	(må)	må	måtte	måttet	—–

Powyższe czasowniki są czasownikami posiłkowymi.

Have, være i blive używamy do tworzenia czasów. Pozostałe czasowniki są czasownikami modalnymi. Czasowników modalnych używamy w różnych kontekstach, między innymi, do tworzenia czasu przyszłego, zdań hipotetycznych, uprzejmości lub żeby pokazać nasze nastawienie do czegoś.

Czasowniki posiłkowe mogą również występować jako czasowniki normalne, czyli nie pełniące funkcji gramatycznej.

Czasowniki posiłkowe są trudne, ponieważ ich znaczenie nie jest jednakowe. Może się różnić, zależnie od kontekstu.

Kiedy używamy dwóch czasowników razem w jednym zdaniu, pierwszy wskazuje na czas a drugi występuje w bezokoliczniku (z „at”)

Hvor meget koster det at flyve til København?

Kiedy używamy czasowników posiłkowych, drugi czasownik też występuje w bezokoliczniku, ale bez „at”:

På torsdag skal jeg mødes med min gruppe.
Skal vi gå ud og spise?
Du burde prøve at slappe af?
De unge gider ikke arbejde?
Hvornår kan jeg hente passet?

Czas teraźniejszy

Czas teraźniejszy używamy:

1a. Dla czynności odbywających w tej chwili.

Jens er på ferie i Gdansk.
Jeg har ikke tid til at spise frokost.
Jørger giver Anna en buket roser.

1b. Często używamy rozszerzonego czasu teraźniejszego, polegającego na połączeniu czasu teraźniejszego z czasownikiem opisowym, często czasownikiem położeniowym.

Jens skriver et brev	Jens sidder og skriver et brev
Jeg udfylder selvangivelse	Jeg er i gang med at udfylde selvangivelse
Vi ser fjernsyn	Vi ligger og ser fjernsyn
Tina gør rent	Tina går og gør rent
Han taler med sin chef	Han står og taler med sin chef

2. Dla czasu przyszłego, często wraz z okolicznikiem czasu.

Jeg ringer til Tina og spørger.
Pa fredag skal vi i biografen.
Jeg laver mad i dag.

3. Dla wyrażenia prawdy uniwersalnej i prawdy ogólnej. Forma ta jest ogólna – ponadczasowa.

Min mor hedder Anna
Jeg kommer fra Polen
Tina bor sammen med Jens
Jens tjener 18.000 Kr. om måneden.

4. Dla czynności powtarzających się (iteratywny).

Når du kommer hjem lugter du af øl og cigaretter.
Jeg rejser til Polen 2-3 gange om året.
Min kone besøger sine forældre hver lørdag.

5. Dla historycznego czasu teraźniejszego.

Hitler giver sine generaler ordre til at holde stillingerne.

6. Dla poleceń i rozkazów.

Vi går nu!

Czas przeszły prosty

Czas przeszły prosty używamy:

1a. Dla czynności, które odbyły się w bliżej określonej przeszłości, i które nie mają bliższego związku z teraźniejszością.

Czynność musi być skończona. Często używamy czasu przeszłego wraz z okolicznikiem czasu. (Proszę porównać z czasem przeszłym złożonym)

Sidste år arbejdede Jens som postbud.
Det regnede i sidste uge.
Vi vandt fodboldkampen 2-0 over Sverige.

1b. Jak w czasie teraźniejszym często używamy rozszerzonego czasu przeszłego wraz z czasownikiem opisowym.

Jens skrev er brev	Jens sad og skrev et brev
Jeg udfyldte selvangivelse	Jeg var i gang med at udfylde selvangivelse
Vi så fjernsyn	Vi lå og så fjernsyn
Tina gjorde rent	Tina gik og gjorde rent
Han talte med sin chef	Han stod og talte med sin chef

2. Dla czynności w przeszłości odbywających się równocześnie.

Jens lejede en bil da han var i Polen.
Da Anna Jensen var ung hed hun Anna Kowalska.
Da hun havde bil, kørte hun ofte til stranden.

3. Przeszłe i już nie powtarzające się zwyczaje.

Han røg pibe da han var ung.

Byłe zwyczaje też wyrażamy przy pomocy „pleje at + bezokolicznik”.

Han plejede at ryge pibe

Da jeg var ung plejede jeg at gå på diskotek hver lørdag.

4. W trybie przypuszczającym.

Hvis jeg havde nogen penge, tog jeg til Polen.

5. W mowie zależnej.

Jørgen sagde, at han var træt.

6. Dla wyrażenia życzenia.

Jeg ville gerne på ferie, men jeg har ingen penge.

Czas przeszły złożony – Førnutid

Czas przeszły złożony tworzy się przez have/ vare + imiesłów czasu przeszłego.

Normalnie używa się „have” + imiesłów.

Jens har været på arbejde.
Han har haft en hård dag.
Tina har læst hele aftenen

Tylko następujące czasowniki używają „vare” + imiesłów.

Czasowniki nieprzechodnie, które wyrażają zmiany miejsca lub przejścia z jednego stanu w drugi.
Czasownik „blive” i wszystkie czasowniki utworzone na podstawie tego słowa, np. ”forblive” (zostać).

Det er lykkedes.
Anne er fløjet til Warszawa.
Jens er blevet syg.
Har er forblevet tro (wierny).

Førnutid używa się:

1. Dla czynności skończonych, których skutki dalej trwają (podobnie jak „present perfect” w angielskim, ale interpretacja dalej trwających skutków jest szersza niż w angielskim). [przeszłość skutkująca]

Han har haft en hård dag
Tina har læst hele aftenen
Har du købt den bog jeg bad dig om?

2. Dla czynności w przeszłości bez dokładnego określenia czasu. [przeszłość nieokreślona]

Jens har været i Gdansk.
Hvor har du lært at tale dansk?
Jeg har talt med din lærer.

3. Dla czynności które rozpoczęły się w przeszłości i trwają nadal. [do-tej-chwili przeszłość]

Tina har studeret jura i 3 år.
Anna har boet i Danmark i 30 år.
Hvor længe har du studeret dansk?

4. Żeby wskazać, że jakaś czynność powtarzała się kilka razy.

Jens har været i Gdansk mange gange.

5. Niektóre konstrukcje w czasie przyszłym (patrz czas przyszły)

Czas zaprzeszły

Førdatid – Czas zaprzeszły (past perfect)

Czas zaprzeszły tworzy się przez „havde/ var” + imiesłów czasu przeszłego.

Normalnie używa się „havde” + imiesłów

De havde købt billetter gennem Internettet.
De havde haft en anstrengende dag.
Finansministeren havde fremlagt et lovforslag.

Tylko następujące czasowniki używają „var” + imiesłów.

1. Czasowniki nieprzechodnie, które wyrażają zmiany miejsca lub przejścia z jednego stanu w drugi:

2. Czasownik „blive” i wszystkie czasowniki utworzone na jego podstawie, np. „forblive” (zostać).

Anna var fløjet til Warszawa.
Da han nåede til Hovedbanen var toget kørt.
Forslaget var blevet nedstemt.

Czas zaprzeszły używany jest:

1. dla czynności, które odbyły się przed inną czynnością w przeszłości, często ze spójnikami „efter”, (po skończeniu) „inden”(zanim) albo „da” (kiedy):

Efter at han havde været i København, begyndte han at lære dansk.
Inden jeg tog beslutningen, havde jeg talt med min advokat.
Da jeg endelig havde lært at betjene computeren, var den forældet.

2. W trybie przypuszczającym.

Hvis du havde elsket hende som jeg, havde hun aldrig forladt dig.

Czas przyszły

W języku duńskim nie ma czasu przyszłego. Żeby powiedzieć coś o przyszłości używamy różnych form i czasów, najczęściej czasu teraźniejszego albo vil/ skal + bezokolicznik.

Używamy następujących konstrukcji:

1. Czas teraźniejszy

a. Często, ale nie zawsze, o bliskiej przyszłości i często, ale też nie zawsze, z okolicznikiem czasu.

Køkkenet åbner klokken 5.
Jeg laver mad i dag.
I morgen kører jeg til stranden

b. Czasami znaczenie czasownika wskazuje na przyszłość. Wtedy często używamy czasu teraźniejszego bez okolicznika czasu.

Det bliver regnvejr
Vi får se

c. Czasu teraźniejszego używamy w konstrukcjach warunkowych.

Hvis du kommer til Polen, inviterer jeg på værtshus.

d. Często używamy ”skal”, jeżeli mówimy o wykonywaniu jakiejś czynności.

Jeg skal i biografen.
Skal du på arbejde?

2. Vil + bezokolicznik (bez „at”).

Du vil høre fra mig

3. Skal + bezokolicznik (bez „at”).

Jeg skal arbejde i weekenden.
Skal vi gå ud og spise?

4. Przeszłość w przyszłości. Vil + czas przeszły złożony

I næste uge vil jeg have været i Polen i et år.

5. Przyszłość w przeszłości. Ville/ skulle + bezokolicznik (bez ”at”)

Jørgen forklarede, at han skulle arbejde hårdt de næste par uger.

Bezokolicznik

Zazwyczaj bezokolicznik kończy się na –e, ale istnieją wyjątki:

at lære	at læse	at løbe	at bo	at gå

Bezokolicznik jest złożony z „at” + podstawowa forma czasownika. W słownikach szukamy formy podstawowej – czyli bez „at”.

Po czasownikach posiłkowych najczęściej używamy bezokolicznika bez „at”:

Jeg skal møde mine venner klokken 19.00 på cafe Eva.

Po innych czasownikach zazwyczaj używamy bezokolicznika z „at”:

Jeg lovede at være der klokken 6.

Imiesłów czasu teraźniejszego

Imiesłów czasu teraźniejszego ma końcówkę –ende. Używamy go w następujących funkcjach:

1. Jako czasownik. Wskazuje na sposób wykonania czynności:

Hun kom løbende ned ad trappen. → Zszedł biegnąc po schodach.
Jens kom cyklende ned af Vesterbrogade. → Jens jeździł rowerem po Vesterbrogade.

2. Jako rzeczownik: studerende, besøgende, rejsende, troende.

3. Jako przymiotnik: et syngende barn/ en anstrengende dag.

4. Jako przysłówek.

Grønt virker afslappende (od slappe af). → Zielony działa relaksujące.

Imiesłów czasu przeszłego

Imiesłów czasu przeszłego ma końcówkę –t. Używamy go w następujących funkcjach:

Żeby utworzyć czas przeszły złożony: Har du set den nye film?

Żeby utworzyć czas zaprzeszły: Anna var fløjet til Warszawa.

Żeby utworzyć stronę bierną: Kaffen blev serveret af tjeneren.

Jako przymiotnik: et forventet resultat/ en brugt busbillet

Tryb rozkazujący

Forma trybu rozkazującego jest identyczna z rdzeniem czasownika. Jest to jedyna forma czasownika, która występuje samodzielnie bez podmiotu.

Kom her!	Kør ligeud!	Vent!

Często używamy czasownika modalnego + bezokolicznik zamiast trybu rozkazującego:

Luk døren!	Vil du lukke døren?

Strona bierna

Strona bierna z –s

W czasie teraźniejszym dodajemy końcówkę –s zamiast –r.

Jens steger frikadeller	Frikadeller steges på panden

W czasie przeszłym dodajemy –s do formy aktywnej.

De mødte hinanden på en bar	De mødtes på en bar

Strona bierna z –s jest bardzo powszechna w czasie teraźniejszym a dość rzadko używana w czasie przeszłym.

Strona bierna z „blive”

Czas teraźniejszy	Jørgen skriver en rapport >
Blive + imiesłów czasu przeszłego	Rapporten bliver skrevet (af Jørgen)
Czas przeszły	Jørgen skrev en rapport >
blev + imiesłów czasu przeszłego	Rapporten blev skrevet (af Jørgen)
Czas przeszły złożony	Jørgen har skrevet en rapport >
er blevet + imiesłów czasu przeszłego	Rapporten er blevet skrevet (af Jørgen)
Czas zaprzeszły	Jørgen havde skrevet rapporten
var blevet + imiesłów czasu przeszłego	Rapporten var blevet skrevet (af Jørgen)

Czasowniki refleksyjne

Czasowniki refleksyjne są zjawiskiem dość rzadkim w języku duńskim.

jeg	vasker mig	morer mig	skynder mig
du	vasker dig	morer dig	skynder dig
han	vasker sig	morer sig	skynder sig
vi	vasker os	morer os	skynder os
i	vasker jer	morer jer	skynder jer
de	vasker sig	morer sig	skynder sig

Zaimek refleksyjny wskazuje na podmiot, ale nie na wzajemność. Dla wzajemności używamy zaimka wzajemnego „hinanden”. Zobacz rozdział zaimków refleksyjnych.

Źródła

Tekst pochodzi ze strony http://gramatykadunska.republika.pl/ (za zgodą autora).